Η Χώρα μας, εξαιτίας της θέσης της στο χώρο όπου συγκλίνουν δύο τεκτονικές πλάκες, παρουσιάζει ποικιλία γεωμορφών και γεωτόπων με ιδιαίτερη αισθητική, οικολογική και πολιτιστική αξία για την παγκόσμια επιστημονική έρευνα.  

Η ανάδειξη των μορφών αυτών και γενικότερα της γεωλογικής ιστορίας κάθε περιοχής, η σχέση της με το περιβάλλον, τον πολιτισμό, είναι μια συνιστώσα, που δεν πρέπει να λείπει από την προσπάθεια ανάπτυξης της κάθε περιοχής. Μπορούμε για παράδειγμα, να μιλάμε για την τουριστική αξιοποίηση της Νισύρου και να μη συμπεριλαμβάνουμε την γεωκληρονομιά του νησιού που οφείλεται αποκλειστικά σχεδόν στο ηφαίστειο;  Μπορούμε να μιλάμε για τη Σαντορίνη και το ηλιοβασίλεμα από τα Φυρά και το Ημεροβίγλι και να αγνοούμε την Καλντέρα και την πλούσια ηφαιστειακή της ιστορία; Να μην γνωρίζουμε τη γεωλογική ιστορία της Mήλου και να αναφερόμαστε μόνο τις όμορφες ακρογιαλιές και τα μηλέικα πιτάρια της; Το ίδιο ισχύει για το Λαύριο, τη Σέριφο, τη Χαλκιδική, τη Θάσο, τη Λέσβο, τα Γρεβενά, την Κρήτη, την Πελοπόννησο, την Ηπειρο κλπ. όπου εντοπίζονται χώροι που μπορούν να αποτελέσουν σημεία ανάδειξης της φυσικής γεωλογικής ομορφιάς, φυσικά μνημεία του τόπου αλλά και της ανθρωπότητας.

Ηδη ορισμένοι χώροι από αυτούς έχουν συμπεριληφθεί στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων: το Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου (2000), το Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη (2001), το Εθνικό Πάρκο Χελμού – Βουραϊκού (2009), η περιοχή του Εθνικού Δρυμού Βίκου – Αώου (2010) και το Γεωπάρκο της Σητείας Κρήτης (2015).

Τα γεωπάρκα αποτελούν το κορυφαίο εργαλείο γεωδιατήρησης που ξεκίνησε σαν δίκτυο συνεργασίας μεταξύ φορέων – διαχειριστών γεωλογικών μνημείων των διαφόρων ευρωπαϊκών περιοχών, με στόχο να συμβάλει στην τοπική ανάπτυξη των περιοχών αυτών μέσω της ανάπτυξης του γεωτουρισμού. Οι βασικές αρχές λειτουργίας και τα ποιοτικά πρότυπα που υιοθετήθηκαν, εφαρμόζονται σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο μέσω του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων (GGN)  υπό την αιγίδα της UNESCO.

Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, υφίσταται αρκετή κινητικότητα για την ανάδειξη της γεωλογικής κληρονομιάς και τη διαχείριση των γεωτόπων, κυρίως μέσω του έργου του ΙΓΜΕ.  Το έργο αυτό είναι πολυδιάστατο και αφορά: προσπάθεια συστηματικής καταγραφής γεωτόπων με κριτήρια τη γεωεπιστημονική, εκπαιδευτική ή τουριστική τους αξία, ταυτοποίηση γεωδιαδρομών, ανάδειξη κι ένταξη Γεωπάρκων στο παγκόσμιο και Ευρωπαϊκό δίκτυο, επιλογή περιοχών ως δυνητικών γεωπάρκων κ.α.

Η Γεωκληρονομιά της Ελλάδας

Επίσης έχει δημιουργηθεί έναν ενδιαφέρον σύστημα GIS όπου παρουσιάζονται τόσο τα γεωχωρικά δεδομένα όσο και μεταδεδομένα και πληροφορίες για τα ευρωπαϊκά/ελληνικά γεωπάρκα αλλά και τις ελληνικές γεωδιαδρομές/γεωτόπους που έχει ερευνήσει το ΙΓΜΕ. Tο σύστημα GIS είναι διαθέσιμο παρακάτω:

• Άτλαντας των γεωτόποων της Ελλάδας

• Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα

• Τα γεωπάρκα της Ελλάδας

Παρά την ενδιαφέρουσα προσπάθεια που προαναφέρθηκε, η αλήθεια είναι ότι συχνά, οι περιοχές αυτές με τις πολύτιμες πληροφορίες για το μακρινό γεωλογικό αλλά και μεταλλευτικό παρελθόν καταστρέφονται ανεπανόρθωτα από άγνοια και έλλειψη εθνικής πολιτικής στο θέμα αυτό.

Δυστυχώς αν ανατρέξουμε στο  εθνικό θεσμικό πλαίσιο, δεν υφίστανται ειδικές διατάξεις προστασίας περί γεωκληρονομιάς κι ακόμη ειδικότερα περί θεσμοθέτησης, ανάδειξης και προστασίας γεωπάρκων. Η περιβαλλοντική νομοθεσία αναφέρεται στο γεωπεριβάλλον αποσπασματικά και σχεδόν περιθωριακά, εντός των διατάξεων που αφορούν κυρίως δάση, αρχαιολογικές θέσεις ή μνημεία πολιτισμού και έχουν μια γενική, καθόλου εξειδικευμένη,  διατύπωση. Εξαίρεση αποτελεί η Διεθνής Σύμβαση της UNESCO για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς (ενσωματώθηκε με τον Ν.1126/1981) που αναφέρεται σαφώς σε γεωλογικές θέσεις, πράγμα που στη συνέχεια δεν είχε κάποια συνέχεια καθότι στην  “εν τοις πράγμασι” εφαρμογή του νόμου,  η πλειονότητα των θέσεων προστασίας επελέγησαν με πολιτιστικά κριτήρια, παρά τις σαφείς προθέσεις της Σύμβασης περί ισορροπίας στην επιλογή μεταξύ φυσικών και πολιτιστικών θέσεων.

Με τον  Ν. 3937/11 για την διατήρηση της βιοποικιλότητας έγινε ένα θετικό βήμα προς την αποσαφήνιση των γεωπεριβαλλοντικών εννοιών ενώ το μετέπειτα σχέδιο Εθνικής Στρατηγικής για τη Βιοποικιλότητα (με ορίζοντα μέχρι το 2020) προσέθεσε στις προτάσεις του, σχετικά με την προστασία του τοπίου, την αναγκαιότητα διατήρησης των γεωτόπων και της βιολογικής ποικιλότητας (ΥΠΕΚΑ, 2014).

Συγκεκριμένα, στο σχέδιο αυτό αναγνωρίζεται ότι τα τοπία, στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι γεώτοποι και η παλαιοντολογική βιοποικιλότητα, αποτελούν σημαντικό μέρος της ποιότητας ζωής των ανθρώπων και κρίνεται απαραίτητη η διατύπωση Εθνικής Πολιτικής Τοπίου, η οποία θα πρέπει να είναι σύμφωνη με τη Σύμβαση για το Τοπίο της ΕΕ (κυρώθηκε με τον Ν. 3827/2010) και να ενσωματωθεί σε όλες τις τομεακές αναπτυξιακές πολιτικές. Η προσέγγιση της προστασίας γεωλογικής κληρονομιάς, μέσω της προστασίας του τοπίου, είναι ενδιαφέρουσα και σημαντική, εντούτοις, δεν είναι αρκούντως εξειδικευμένη ώστε να αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο που θα οδηγήσει σε αποτελεσματική προστασία. Περαιτέρω, στην Εθνική Πολιτική Αξιοποίησης των Ορυκτών Πρώτων Υλών (ΟΠΥ) της Χώρας, η οποία σημειωτέον δεν έχει θεσμοθετηθεί ακόμη, επίσης δεν υφίσταται αναφορά στην αναγνώριση της γεωλογικής χρησιμότητας του τόπου και την προστασία του κατά την εκμετάλλευση των ορυκτών πρώτων υλών.

Όπως ευκόλως αντιλαμβάνεται κανείς, όλα τα ανωτέρω δεν αποτελούν ολοκληρωμένο θεσμικό πλαίσιο προστασίας της γεωκληρονομιάς, Εθνική Πολιτική, η οποία αποτελεί ακόμη ζητούμενο για τον τόπο μας. Ειδικότερα για τα γεωπάρκα που εντάσσονται στο σύστημα της Unesco, απλά υφίσταται μια προσέγγιση εμπνευσμένη από την προστασία των πολιτιστικών μνημείων παγκοσμίου κληρονομιάς, ενώ κάτι αντίστοιχο ισχύει και στα Ευρωπαϊκά και Διεθνή πλαίσια. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι έχουν την τιτλοδότηση, αλλά καμία ουσιαστική νομική κατοχύρωση, ενώ παράλληλα δεν διέπονται από σαφείς και καθορισμένους τρόπους λειτουργίας.

Οι αδυναμίες του θεσμικού πλαισίου των γεωπάρκων

Εξάλλου, το ΙΓΜΕ, ως υπεύθυνος σύμβουλος της πολιτείας και στα ζητήματα αυτά, παρότι έχει -όπως προαναφέρθηκε- διαχρονικά να επιδείξει σημαντικό έργο με την εκπόνηση  ολοκληρωμένων διαχειριστικών σχεδίων για την συστηματική καταγραφή και ανάδειξη της γεωκληρονομιάς, εντούτοις, δεν έχει προτείνει εθνική πολιτική προς την πολιτεία για το θέμα αυτό. Πολιτική με συγκεκριμένους άξονες και περαιτέρω εξειδίκευση με στοχευμένες ενέργειες τόσο σε θεσμικό όσο και σε αναπτυξιακό επίπεδο.

Εν κατακλείδι, η προστασία της Γεωκληρονομιάς έχει σε μεγάλο βαθμό αφεθεί στην τύχη της και στις αποσπασματικές προσπάθειες υπηρεσιών ή περιστασιακά εμπλεκομένων φορέων της πολιτείας, κεντρικής και περιφερειακής διοίκησης, καθώς και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Αντιστοίχως, η ανάδειξη των γεωπάρκων επαφίεται στην καλή διάθεση και συνεργασία των εμπλεκόμενων τοπικών φορέων, χωρίς, όμως, να υφίσταται καμία νομική δέσμευση προστασίας, ενώ σε οικονομικό επίπεδο η επιβίωσή τους εξαρτάται από τις επιδοτήσεις που τυχόν λαμβάνουν από Ευρωπαϊκά προγράμματα.

Οφείλουμε να εστιάσουμε στο ζήτημα της ανάδειξης και προστασίας της γεωκληρονομιάς αναπτύσσοντας εθνική πολιτική. Όχι μόνο για λόγους δεοντολογικούς κι επιστημονικούς ή για να καλύψουμε το υφιστάμενο κενό. Αλλά κυρίως επειδή η πολιτική αυτή και η προώθηση μέσω αυτής του «γεωτουρισμού» μπορεί να αποτελέσει προσοδοφόρα μορφή εναλλακτικού τουρισμού που εμπλέκει θετικά τους τοπικούς πληθυσμούς με τη γεωκληρονομιά και τη μεταλλευτική ιστορία του εκάστοτε τόπου.

[ΠΗΓΗ: http://www.huffingtonpost.gr/, του Πέτρου Τζεφέρη, διδάκτορα ΕΜΠ, συγγραφέα, 23/01/2017]

Στην Ευρώπη, η ιδέα της γεωδιατήρησης είναι αρκετά διαδεδομένη, μολονότι δεν έχει φτάσει στο επίπεδο της βιοδιατήρησης ή άλλων μορφών διατήρησης (π.χ. αρχαιολογικής, πολιτιστικής, οικολογικής).

Ήδη, από τις αρχές του περασμένου αιώνα, κυρίως στις βόρειες χώρες, άρχισαν κάποιες προσπάθειες για γεωδιατήρηση, από μερικούς πρωτοπόρους γεωεπιστήμονες που ασχολήθηκαν με το θέμα. Στη συνέχεια, αυτές οι προσπάθειες έγιναν πιο συστηματικές. Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα έχουν πλέον συγκροτηθεί θεσμοθετημένα όργανα και υπάρχουν σχετικά νομοθετήματα, χρηματοδοτικοί μηχανισμοί και χωροταξικός σχεδιασμός, που προβλέπουν τη διατήρηση, τη διαχείριση και την προστασία γεωτόπων από το κράτος, την τοπική αυτοδιοίκηση και τις τοπικές κοινωνίες.

Η διατήρηση της γεωλογικής κληρονομιάς, σε μερικές χώρες, έχει πλέον ενσωματωθεί στην πολιτική διατήρησης και προστασίας του περιβάλλοντος, ως ουσιώδης περιβαλλοντική συνιστώσα. Η προσέγγιση διατήρησης της φύσης είναι με αυτό τον τρόπο ολιστική και υπάρχουν σχετικές πολιτικές κρατών και οργανισμών. Σήμερα ολοένα και περισσότερα κράτη, γεωλογικές υπηρεσίες, Ινστιτούτα και Οργανισμοί ασχολούνται με το θέμα της διατήρησης της γεωλογικής κληρονομιάς και τη διάδοση της ιδέας της γεωδιατήρησης.

Πολιτικές Ευρωπαϊκών Κρατών

Στη Βρετανία, όπου υπάρχει μια μακρόχρονη παράδοση στο θέμα της διατήρησης της γεωλογικής κληρονομιάς, έχουν καταγραφεί 20.000 θέσεις. Από αυτές, οι 2.000 είναι Θέσεις Ιδιαίτερου Επιστημονικού Ενδιαφέροντος ή Διεθνούς Σημασίας (Sites of Special Scientific Interest), για αυτό τυγχάνουν κρατικής μέριμνας για τη διατήρηση και προστασία τους. Ο Οργανισμός εποπτείας της διαχείρισης και συντήρησης αυτών των θέσεων είναι ο οργανισμός English Nature, με υπηρεσίες του στην Αγγλία, την Ουαλία, τη Σκοτία και την Ιρλανδία. Οι υπόλοιπες 18.000 είναι Θέσεις Περιφερειακής Σημασίας (Regionally Important Sites) και βρίσκονται στη δικαιοδοσία και τη μέριμνα της τοπικής αυτοδιοίκησης και των τοπικών κοινωνιών.

Στην Ολλανδία υπάρχουν πάνω από 800 θέσεις καταγραμμένες, από τις οποίες 118 Εθνικές / Διεθνείς Θέσεις. Στη Νορβηγία οι αναγνωρισμένες θέσεις διατήρησης της γεωλογικής κληρονομιάς είναι περισσότερες από  900.Στη Σλοβενία η διατήρηση της γεωλογικής κληρονομιάς αναφέρεται ρητά στη νομοθεσία για την προστασία της φύσης στο σύνολό της. ​

Στη Γαλλία είναι αναπτυγμένος ο θεσμός των γεωλογικών πάρκων – αποθεμάτων (réserves géologiques). Υπάρχουν 148 φυσικά πάρκα (réserves naturelles), 11 από τα οποία είναι γεωλογικά (réserves naturelles géologiques). Το φυσικό γεωλογικό απόθεμα – γεωπάρκο της ΄Ανω Προβηγκίας (réserve naturelle géologique de Haute Provence) είναι το παλαιότερο, μεγαλύτερο και καλύτερα οργανωμένο στην Ευρώπη. Βρίσκεται στο εξωτερικό τμήμα των δυτικών ΄Αλπεων, στη νοτιοανατολική Γαλλία. Πρόκειται για ένα Ανοικτό Φυσικό Μουσείο, έκτασης 1.900 τετρ. χλμ., με καθεστώς προστασίας. Χαρακτηρίζεται από μια εξαιρετική ποικιλία τοπίων και γεωλογικών σχηματισμών, όπου παρουσιάζεται η γεωλογική ιστορία των 300 τελευταίων εκατομμυρίων ετών της περιοχής. Στο γεωπάρκο αυτό εφαρμόζονται πολλά προγράμματα που αφορούν την επιστήμη, την έρευνα, την εκπαίδευση, τη σύγχρονη δημιουργία και τέχνη, τον πολιτισμό και τον τουρισμό, ακολουθώντας τις αρχές της βιωσιμότητας για το χώρο και τους κατοίκους του. Διαθέτει υποδομή, ανθρώπινο δυναμικό, πληροφοριακό υλικό και υπηρεσίες ποιότητας για όλες τις παραπάνω δράσεις. Κατά μήκος του κεντρικού άξονα του γεωπάρκου λειτουργούν τρία γεωλογικά μουσεία σε αντίστοιχες πόλεις (Sisteron, Digne les Bains, Castellane).

Πολιτικές οργάνων και Οργανισμών.

Όργανα και Εταιρείες που ασχολούνται με θέματα της διατήρησης της γεωλογικής κληρονομιάς και των γεωτόπων είναι η UNESCO, η Διεθνής Ένωση για τις Γεωλογικές Επιστήμες (IUGS), η ProGEO, το Δίκτυο των Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων, η GeoSEE Task Force και το Συμβούλιο της Ευρώπης.

Το Δίκτυο Eυρωπαϊκών Γεωπάρκων δημιουργήθηκε το 2000. Στη σύστασή του μετείχαν τέσσερις περιοχές με αξιόλογο γεωλογικό δυναμικό, που ανήκουν σε αντίστοιχες ευρωπαϊκές χώρες: Γαλλία (Γεωπάρκο της ΄Ανω Προβηγκίας), Ελλάδα (Γεωπάρκο Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου), Γερμανία (Γεωπάρκο Gerolstein), Ισπανία (Γεωπάρκο Maestrazgo). To δίκτυο αυτό, που σήμερα έχει 69 Γεωπάρκα από 23 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υλοποιεί την ιδέα των γεωπάρκων στην Ευρώπη σε συνεργασία με την UNESCO.

Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων

Η ProGEO (Ευρωπαϊκή Εταιρεία για τη Διατήρηση της Γεωλογικής – Γεωμορφολογικής Κληρονομιάς) ξεκίνησε τη δραστηριότητά της το 1988. Είναι η μοναδική ευρωπαϊκή επιστημονική εταιρεία για τη διατήρηση της γεωλογικής κληρονομιάς. Διαθέτει ομάδες εργασίας στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη και διοργανώνει πολλά διεθνή συνέδρια. Κατά τη διάρκεια του πρώτου διεθνούς συμποσίου για τη διατήρηση της γεωλογικής-γεωμορφολογικής κληρονομιάς, που έγινε στη Digne της νοτιοανατολικής Γαλλίας το 1991, υπογράφτηκε η Παγκόσμια Διακήρυξη των Δικαιωμάτων της Μνήμης της Γης.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται συστηματική προσπάθεια για την καταγραφή των θέσεων επιστημονικού-ερευνητικού ενδιαφέροντος, με την πρωτοβουλία Geosites, η οποία στοχεύει στη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων για γεωτόπους της Ευρώπης, με κοινή μεθοδολογία στα διάφορα κράτη που συμμετέχουν, ώστε τα αποτελέσματα να είναι στη συνέχεια συγκρίσιμα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η πρωτοβουλία αυτή ξεκίνησε το 1996, από τη Διεθνή Ένωση Γεωεπιστημών σε συνεργασία με την ProGEO. Έκτοτε συνεχίζεται με την υποστήριξη, κυρίως, των μελών της ProGEO, σε εθελοντική πάντοτε βάση.

H GeoSEE Τask Force είναι ένα συντονιστικό, κατά κάποιο τρόπο, όργανο, με μέλη – εκπροσώπους από την UNESCO, την IUGS, το Δίκτυο Ευρωπαϊκών Γεωπάρκων, την ProGEO, τη Διεθνή Ένωση Γεωγράφων (IGU), καθώς και εκπροσώπους οργανισμών για τη διατήρηση της γεωλογικής κληρονομιάς από την Ωκεανία και την Αφρική.

Μια ακόμη πρωτοβουλία  είναι αυτή Ολλανδών γεωεπιστημόνων, οι οποίοι παρουσίασαν (2004) σε επιτελείς της Ευρωπαϊκής Ένωσης – με την υποστήριξη αρκετών από τους προαναφερθέντες Διεθνείς Οργανισμούς – το Ευρωπαϊκό Μανιφέστο για τη Γεωλογική Κληρονομιά και τη Γεωποικιλότητα, στο πλαίσιο της στρατηγικής για τη διατήρηση των εδαφών (Soils Strategy).

Το Συμβούλιο της Ευρώπης είναι γνωστό για τις πρωτοβουλίες που παίρνει τόσο σε θέματα διατήρησης του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, όσο και της ποιότητας της ζωής του ανθρώπου. Το Συμβούλιο Υπουργών των κρατών μελών του, ασχολήθηκε με το θέμα της διατήρησης της γεωλογικής κληρονομιάς, μέσα από τη Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα (Convention for Biodiversity), που υπογράφτηκε το 1992 στο Ρίο. Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός κειμένου αρχών (recommendations), που παρότρυνε τα κράτη – μέλη να διατηρήσουν τη γεωλογική τους κληρονομιά (Μάιος 2004).

[ΠΗΓΗ: http://www.oryktosploutos.net/, του Πέτρου Τζεφέρη, 22/01/2017]