ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΠΙΘΥΜΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

assets_LARGE_t_420_54687022_type13145Μέσα από το κείμενο της διαθήκης του προβάλλουν η φιλευσπλαχνία και ένας πρώιμος φιλελευθερισμός τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους δούλους. Προικίζει τη γυναίκα του για να ξαναπαντρευτεί και απελευθερώνει όσους υπηρέτησαν τον ίδιο και την οικογένεια του.

Τα όσα σημαντικά αποκαλύπτονται τις τελευταίες μέρες για τον τάφο του Αριστοτέλη στα αρχαία Στάγειρα της Χαλκιδικής αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον για τη ζωή του. Ειδικά για τις συνθήκες θανάτου του στη Χαλκίδα και τη μεταφορά της τέφρας του στη γενέτειρά του. Σύμφωνα με πηγές, αδιαμφισβήτητης εγκυρότητας, «όταν ο Αριστοτέλη πέθανε στη Χαλκίδα (Οκτώβριος 322 π.Χ.), οι Σταγειρίτες έστειλαν και έφεραν την τέφρα του στην πατρίδα τους, την τοποθέτησαν μέσα σε χάλκινη υδρία και κατόπιν απέθεσαν την υδρία αυτή σε μια τοποθεσία που την ονόμασαν Αριστοτέλειον. Κάθε φορά που είχαν σημαντικές υποθέσει και ήθελαν να λύσουν δύσκολα προβλήματα, συγκαλούσαν σε αυτόν τον τόπο τη συνέλευσή τους».

Αραβικά και βυζαντινά χειρόγραφα, βασισμένα σε αρχαίες πηγές, προσθέτουν κι άλλες σχετικές πληροφορίες. Όπως ότι «τα Στάγειρα, που είχαν καταστραφεί από τον Φίλιππο (349 π.Χ. όταν ανήκαν στο αντιμακεδονικό «Κοινό των Χαλκιδέων»), πέτυχε ο Αριστοτέλης (την περίοδο που ήταν δάσκαλος του Μ. Αλεξάνδρου) να ανοικοδομηθούν από τον βασιλιά και καθόρισε ο ίδιος εγγράφως τους νόμους και τη μορφή του πολιτεύματός τους… Οι συμπολίτες του, από την άλλη, λόγω αυτών των ενεργειών, με τέτοια τιμή τίμησαν αυτόν, ώστε να καθιερώσουν την τέλεση ετήσιων γιορτών και αγώνων, όσο ακόμη ήταν ζωντανός…».

Ο Αριστοτέλη πέθανε από στομαχική πάθηση (καρκίνο του στομάχου) στο πατρικό σπίτι της μητέρας του Φαιστιάδας.Ήταν τότε 63 χρόνων. Παραδόσεις για αυτοκτονία του, όπως ο Σωκράτης, είτε ότι «έσκασε από το κακό» του και τη στενοχώρια του κινούνται στον χώρο των παραμυθιών.

Στη Χαλκίδα (απ ‘ όπου προέρχονταν και οι πρώτοι οικιστές των Σταγείρων) είχε αυτοεξοριστεί αμέσως μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.), την επικράτηση του αντιμακεδονικού κόμματος στην Αθήνα, τις κατηγορίες εναντίον του για αθεΐα-ασέβεια και τις παρεπόμενες απειλές γιατη ζωή του. Γι ‘ αυτό εγκατέλειψε την Αθήνα, αφήνοντας διάδοχό του στο Λύκειο, αλλά και την τεράστια βιβλιοθήκη του στον στενό φίλο και συνεργάτη του Θεόφραστο.

Στη Χαλκίδα έγραψε και τη διαθήκη του, η οποία σώζεται από τον γνωστό βιογράφο των φιλοσόφων Διογένη Λαέρτιο (3oς αιώνας μ.Χ.). Αλλά και σε μεταγενέστερες αραβικές πηγές, που αντλούν από παλαιότερους και αρχαίους συγγραφείς. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για γνήσια διαθήκη και οι αντιρρήσεις που έχουν εκφραστεί από ορισμένους κατά καιρούς δεν ευσταθούν. Μέσα από το κείμενο αυτό αναδεικνύεται ο άνθρωπος Αριστοτέλης. Ο χαρακτήρας και το ήθος του. Η ευσέβεια προς το δίκαιο, τους θεσμούς και τους θεούς. Η φιλευσπλαχνία και η αγάπη του για την οικογένεια. Αλλά και ο φιλελευθερισμός του για να χρησιμοποιηθεί ένας σύγχρονος όρος.

Φιλανθρωπία

Έτσι, οι γνωστές απόψεις στα συγγράμματά του για την κατωτερότητα των γυναικών και τη θέση των δούλων «υπονομεύονται», με μια έννοια, απ όσα ορίζονται εκεί. Παραγγέλλει την απελευθέρωση και την οικονομική ενίσχυση των δούλων του. Δίνει όχι απλώς την άδεια στη σύζυγο του να ξαναπαντρευτεί, αλλά και να κατοικήσει σε όποιο πατρικό του σπίτι επιθυμεί, αφού πρώτα εξασφαλιστεί οικονομικώς.

Κατά κοινή ομολογία των αριστοτελιστών, μέσα από το κείμενο αυτό προβάλλει «η ζωηρή φροντίδα του για τους συγγενείς και υπηρέτες του. Ένα δείγμα νηφάλιας και γνήσιας φιλανθρωπίας» . Στη διαθήκη του δεν διατυπώνει επιθυμία για τον τόπο της ταφής του. Σημειώνει, όμως, ότι όπου ταφεί ο ίδιος να τοποθετηθούν και τα λείψανα της πρώτης γυναίκας του, όπως η ίδια ήθελε.

Σύμφωνα με ορισμένες παραδόσεις, η Πυθιάς υπήρξε και «βοηθός» του Αριστοτέλη στη συλλογή στοιχείων για ορισμένα έργα του. Το όνομά της, μάλιστα, συγκαταλέγεται και σε κατάλογο γυναικών επί στημόνων της αρχαιότητας.

Πρόκειται για την Πυθιάδα, ανιψιά ή θετή κόρη του Ερμεία, ηγεμόνα του μικρασιατικού Αταρνέα και προστάτη του Αριστοτέλη (είχε ορφανέψει μικρός). Μια αριστοτελική ωδή προς τιμή του δολοφονημένου από τους Πέρσες Ερμεία ήταν η αφορμή για την κατηγορία της«αθεΐας» το 323 π.Χ. στην Αθήνα. Από τον γάμο με την Πυθιάδα απέκτησε κόρη, που πήρε το όνομα της μητέραςτης.

Μετά τον θάνατο της γυναίκας του ο Αριστοτέλη είχε δεύτερη σύζυγο τη Σταγειρίτισσα Ερπυλλίδα. Έχει χυθεί αρκετό μελάνι αν ήταν νομίμη γυναίκα του ή παλλακίδα (το πιθανότερο). Σημασία εδώ έχει η αγάπη και η φροντίδα που εκδηλώνεται γι αυτήν στη διαθήκη. Μαζί της ο Αριστοτέλης απέκτησε τον Νικόμαχο (σ’ αυτόν αφιερώνονται και απευθύνονται τα Ηθικά Νικομάχεια ). Ο γιος ήταν ανήλικος όταν πέθανε ο πατέρας του (μεγάλωσε με τη φροντίδα των επιτρόπων της διαθήκης, αλλά σκοτώθηκε νέος σε κάποια μάχη).

Τα σενάρια για τους κληρονόμους

Οι μελετητές της διαθήκης διχάζονται ως προς το πρόσωπο που ήταν ο νόμιμος κληρονόμος του Αριστοτέλη. Τρεις είναι οι πιθανότητες:

  • Η κόρη του Πυθιάς ως«επίκληρος» (μοναχοκόρη κληρονόμος της πατρικής περιουσίας, που έπρεπε να παντρευτεί συγγενή από την πλευρά του πατέρα).
  • Ο Νικάνωρ, ο οποίος ήταν μάλλον «εισποίητος» (υιοθετημένος) από τον Αριστοτέλη
  • Ο Νικόμαχος, με την προϋπόθεση ότι η Ερπυλλίδα ήταν νόμιμη σύζυγος ή ότι είχε υιοθετηθεί κι αυτός.

Η διαθήκη, πάντως, προϋποθέτει έναν δεδομένο γενικό κληρονόμο, αφού με αυτήν ο Αριστοτέλη ορίζει ειδικά κληροδοτήματα και δεν γίνεται εκεί αναφορά στο σύνολο της περιουσίας του. Διότι προφανώς και σπίτι είχε στην Αθήνα (πέραν των οικογενειακών στα Στάγειρα και στη Χαλκίδα) και άλλη περιουσία.

Οι επίτροποι και οι υποψήφιοι γαμπροί

Επίτροπος πάντων και διά παντός ορίζεται ο Αντίπατρος. Πρόκειται για τον στρατηγό αντιβασιλιά της Μακεδονίας (έως τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου) και επιμελητή αυτοκράτορα της μακεδονικής επικράτειας κατά την πρώτη φάση του πολέμου των διαδόχων.

Για τους τρεις από τους πέντε επιμελητές της διαθήκης (Αριστομένης, Τίμαρχος και Διοτέλης) δεν υπάρχουν στοιχεία. Μάλλον ήταν συνοδοιπόροι του στο Λύκειο.

Ο Ίππαρχος αναφέρεται στη διαθήκη του Θεόφραστου, ως φίλος, συσχολιαστής και συμφιλοσοφών. Ίσως ήταν ο διαχειριστής της Περιπατητικής Σχολής. Ο Θεόφραστος τον όρισε εκτελεστή και της δικής του διαθήκης.

Ο Θεόφραστος (371 287/285) είναι ο γνωστός διάδοχος και συνεχιστής του Αριστοτέλη στην Περιπατητική Σχολή. Ορίζεται υπό αίρεση επιμελητής της αριστοτέλειας διαθήκης («εάν βούληται…» ).

Το εντυπωσιακό είναι ότι αν επιθυμεί μπορεί να αντικαταστήσει τον Νικάνορα. Να πάρει δηλαδή αυτός ως σύζυγο την κόρη του Αριστοτέλη, αν ο Νικάνωρ πεθάνει πριν από τον γάμο. Δεν αποτελεί έκπληξη για τα δεδομένα Της εποχής η ηλικία του (είναι περίπου 50 χρόνων και η μέλλουσα νύφη, Πυθιάς, ανήλικη ακόμη).

Στην αυλή του Μεγαλέξανδρου

Ο Νικάνωρ είναι ο «πρωταγωνιστής» στη διαθήκη. Γιος του Προξένου, φίλου της οικογένειας και προστάτης του Αριστοτέλη από τα χρόνια της παραμονής του στη Μικρά Ασία και της παραμονής του στην Ακαδημία του Πλάτωνα.

Φαίνεται ότι από πολύ νωρίς και ενώ ακόμη η Πυθιάς ήταν μικρή, ο Αριστοτέλης «εμνήστευσεν αυτήν προς  τον Νικάνορα». Ίσως τον τελευταίο να είχε υιοθετήσει ο φιλόσοφος μετά τον θάνατο του Πρόξενου. Διατυπώνεται η άποψη ότι κατά την εποχή θανάτου του Αριστοτέλη και νωρίτερα είτε απουσίαζε όντας στην αυλή του Μ. Αλεξάνδρου ή κάπου αλλού, είτε ότι ασθενούσε (ο Αριστοτέλης φροντίζει για τα σχετικά «τάματα» υπέρ της σωτηρίας του). Ίσως, όμως, να ήταν απλώς ανήλικος γι ‘ αυτό ορίζονται και επιμελητές μέχρι να αναλάβει την περιουσία.

Ο Νικάνωρ έγινε πράγματι σύζυγος της Πυθιάδας. Πέθανε σχετικά νέος και η Πυθιάς παντρεύτηκε άλλες δύο φορές (έναν Σπαρτιάτη κι έναν Αθηναίο γιατρό). Απέκτησε τρεις γιους, που μαθήτευαν στο Λύκειο. Ανάμεσά τους και τον Αριστοτέλη. Για τον τελευταίο ο Θεόφραστος παραγγέλλει στη δική του διαθήκη να τον φροντίζουν οι φίλοι του ώστε να προαχθεί στη φιλοσοφία . Πράγμα που δείχνει ότι πολλά χρόνια μετά εξακολουθούσε να φροντίζει για τους απογόνους του Αριστοτέλη.