ΕΝΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Α. ΒΑΡΕΛΛΑ
Μαρτυρούμενη από γραπτά τεκμήρια και ανασκαφικά ευρήματα, η μεταλλευτική δραστηριότητα του μακεδονικού χώρου βασίζεται κυρίως στα κοιτάσματα σιδήρου, αργύρου και χρυσού. Μολονότι υποδεέστερα σε απόδοση και κύρος αυτών του Παγγαίου ή της Θάσου, τα χρυσωρυχεία της ορεινής Χαλκιδικής αποτελούν καθ’ όλη την διάρκεια των αρχαίων και μέσων χρόνων αξιοπρόσεκτη πηγή πλούτου για την κεντρική εξουσία και τους περιοίκους. Η λειτουργία, ωστόσο, ουδέποτε είναι συνεχής, καθώς πολιτικές συνθήκες επηρεάζουν την ύπαρξη και πορεία τους, ενώ η εξάντληση των πλουσίων ή προσιτών φλεβών απαιτεί επανειλημμένες τομές στην συναφή τεχνογνωσία.
Κατά την πρώιμη τουρκοκρατία η ανάγκη κοπής χρυσού και αργυρού νομίσματος οδηγεί τον αυτοκράτορα Σουλεϊμάν στο διττό εγχείρημα ουσιαστικής βελτιώσεως της μεθοδολογίας και απονομής αυτονομίας στις όμορες προς τα ορυχεία κοινότητες.
Ούτως γεννώνται τα Μαδεμοχώρια, μια φόρου υποτελής ομοσπονδία εξαπλωμένη από την Γαλάτιστα και τον Βάβδο μέχρι την Βαρβάρα και την Ιερισσό, μια εύπορη περιοχή αφιερωμένη στην εξόρυξη και τον εμπλουτισμό των ευγενών μετάλλων. Στις στοές και τους υπέργειους εργασιακούς χώρους γηγενείς Έλληνες συνυπάρχουν χωρίς εντάσεις με Αλβανούς, Σέρβους, Βουλγάρους, Τούρκους και Εβραίους. Συχνά μισθωτές των εγκαταστάσεων ως θεσσαλονικείς επιχειρηματίες, οι τελευταίοι θα αποτελέσουν συνάμα ως κεντροευρωπαίοι μεταλλωρύχοι τον κύριο μοχλό αναζωογονήσεως της παραγωγής. Ο λόγος για τους Ισραηλίτες της Ουγγαρίας που υποχρεώνονται από τα νικηφόρα οθωμανικά στρατεύματα να μετοικήσουν στην Χαλκιδική, αποκομίζοντας την προηγμένη επιστημονική γνώση του Γεωργίου Αγρίκολα και των εφευρετικών βοημών μηχανικών.
Η νεωτεριστική αυτή κίνηση δεν θα έχει συνέχεια, όταν δε η απελευθέρωση καταλύσει το ιδιόμορφο καθεστώς των Μαδεμοχωρίων, το ενδιαφέρον θα έχει εκ των πραγμάτων ήδη από αιώνων περιορισθεί στους σιδηροπυρίτες της Στρατονίκης. Η ανάμνηση των γερμανόφωνων μεταλλουργών θα διασώζεται σε μόνη την τοπική τεχνική ορολογία.
Η προσπάθεια αξιοποιήσεως του μεταλλευτικού τούτου παρελθόντος, της ορεινής Χαλκιδικής οδήγησε στο εγχείρημα δημιουργίας ενός-ευρωπαϊκού θεματικού δικτύου με τίτλο: «Οι Δρόμοι του Χρυσού και του Αργύρου». Το δίκτυο ευρίσκεται ήδη στο στάδιο της υλοποιήσεως υπό ελληνικό συντονισμό και με την συμμετοχή εταίρων από το Βέλγιο, την Γερμανία, την Ισπανία και την Πορτογαλία. Στην συνολική του μορφή το έργο αποσκοπεί σε δημιουργία ενός ευρωπαϊκού θεματικού δικτύου μουσειακού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα , αφιερωμένου στην μεταλλευτική.
Αφορά ορυχεία που λειτούργησαν σε διαχρονική βάση και προτίθεται να καλύψει την εξελικτική πορεία της σχετικής τεχνολογίας μέσα από κατάλληλα διαμορφωμένες παλαιές στοές και παράλληλα κέντρα τεκμηριώσεως. Η διακρατική διάσταση θα επιτρέψει να διαφανούν οι αλληλεξαρτήσεις και να διερευνηθούν οι τρόποι μεταφοράς τεχνογνωσίας σε κάθε ιστορική φάση.
Στον ελλαδικό χώρο η προσπάθεια εστιάζεται σε στήριξη της οργανώσεως επισκέψιμων στοών σε ορυχεία ιστορικής σημασίας, σε συσπείρωση των ενδιαφερομένων φορέων -μεταλλευτικών επιχειρήσεων ή επιστημονικής φύσεως ιδρυμάτων- και τέλος σε συντονισμό του όλου μέσω ενός κόμβου πληροφορήσεως. Ακολούθως, ενιαία προγράμματα επισκέψεων και εκπαιδευτικών υπηρεσιών τουρισμού θα διαμορφώσουν τους «Δρόμους του Χρυσού και του Αργύρου» σε ευρωπαϊκή κλίμακα, προβάλλοντας τα κοινά στοιχεία και ερμηνεύοντας τις ιδιομορφίες.
Άξονες υλοποιήσεως του προγράμματος είναι η οργάνωση μουσειακής στοάς στην περιοχή Στρατωνίου, η δημιουργία κεντρικού κόμβου στην Θεσσαλονίκη και η σύσταση των ελληνικών «Δρόμων ». Στόχος του συνολικού εγχειρήματος είναι αφ’ ενός η ευρύτερη κατανόηση των μεταλλευτικών διεργασιών στην μακραίωνη πορεία τους προς την εκμηχάνιση και αφ’ ετέρου η εξοικείωση του κοινού με τον κόσμο των ορυχείων – από τις εικονικές στοές του εκπαιδευτικού υλικού στις αυθεντικές εγκαταστάσεις των ορυχείων.
Πρωταρχικό πόλο έλξεως θα αποτελούν επισκέψιμες στοές του μεσοπολέμου -κατά προτίμηση στις Μαύρες Πέτρες της Στρατονίκης- με πολλαπλές δυνατότητες επιλογής του βαθμού δυσκολίας των διαδρομών. Επιτόπια ένταξη λειτουργικού εξοπλισμού παρωχημένης τεχνολογίας θα ζωντανεύει τις θεμελιώδεις δραστηριότητες. Ταυτοχρόνως, σε παράπλευρο επιφανειακό χώρο τεκμηριώσεως μακέτες, αντικείμενα, έντυπο και ηλεκτρονικό πληροφοριακό υλικό θα σκιαγραφούν την παλαιότερη ιστορία των ορυχείων της ορεινής Χαλκιδικής. Στα ίδια πλαίσια θα παρουσιασθεί διεξοδικά η μεταλλευτική τεχνογνωσία του μεσοπολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. Η έκθεση θα αναπτύσσει την όλη πορεία παραγωγής στηριζόμενη στη λειτουργική ανακαίνιση σειράς μηχανών των στοών και του εργοστασίου εμπλουτισμού του Στρατωνίου.
Ο κόμβος τεκμηριώσεως της Θεσσαλονίκης θα είναι παραπληρωματικός της στοάς, αλλά και θα στηρίζει ουσιαστικά τους «Δρόμους του Χρυσού και του Αργύρου». Εκθέματα, διαγράμματα , μακέτες, έντυπο και ηλεκτρονικό εποπτικό υλικό θα πληροφορούν για την διάρθρωση των μεταλλευτικών μονάδων και των σχεδιασμό των καθ’ έκαστα μηχανών στις διάφορες χρονικές περιόδους. Γεωλογικοί χάρτες και συλλογή ορυκτών θα διασαφηνίζουν το πλαίσιο και συνάμα θα προβάλλουν τα λοιπά μέλη του δικτύου και τα μουσειακά ή εκπαιδευτικά τους κέντρα. Σε ανάλογη συνάρτηση θα αναπτύσσεται η ιστορία της ελληνικής μεταλλευτικής.