Κοιτάσματα Σπάνιων Γαιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα

Παρά το αποδεδειγμένο αποθεματικό δυναμικό των ΣΓ τόσο στην Ευρώπη, όσο και στην Ελλάδα (βλέπε Εικ. 4), αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει εκμετάλλευση των «πράσινων» μετάλλων στην Ευρωπαϊκή ήπειρο.

Εικ. 4: Αποθέματα, κοιτάσματα και εμφανίσεις σπανίων γαιών στην Ευρώπη. Πηγή: [9] και ευγενική παραχώρηση από το British Geological Survey

Στη Σουηδία το κοίτασμα Norra Kärr (No 33 της Εικ 4), το οποίο βρίσκεται ένα βήμα πριν από την εξόρυξη, έχει «κολλήσει», λόγω των αντιδράσεων των τοπικών κοινοτήτων. Προσπάθεια για παραγωγή ΣΓ, σαν παραπροϊόντα της εκμετάλλευσης σιδήρου, γίνεται από τη σουηδική εταιρεία LKAB. Η LKAB επενδύει σε πιλοτικές εγκαταστάσεις για καινοτόμες νέες τεχνολογίες που θα επεξεργάζονται τα υπολείμματα της παραγωγής Fe τoυ κοιτάσματος Kiruna (No 23 της Εικ. 4).

Σε προχωρημένο στάδιο έρευνας ή/και οικονομικής μελέτης βρίσκονται διάφορα κοιτάσματα αφενός στη Φιλανδία (π.χ. το κοίτασμα Sokli – No 23 της Εικ. 4) και αφετέρου στη Γροιλανδία (No 6-8 της Εικ. 4), όπου δραστηριοποιούνται κινέζικες εταιρείες και η αυστραλιανή TANBREEZ. Η Γροιλανδία είναι μια ανεξάρτητη αποικία της Δανίας υπεύθυνη για όλες τις υποθέσεις εκτός από το εξωτερικό και την άμυνα για αυτό συμπεριλήφθηκε στο έργο EURARE της ΕΕ [9] και υπάγεται έμμεσα στην ΕΕ. Η TANBREEZ έχει τα μεταλλευτικά δικαιώματα παραχώρησης που περιλαμβάνει το κοίτασμα Kringlerne (No 11 της Εικ. 4), ενώ τα δικαιώματα του Kvanefjeld (No 10 της Εικ. 4) και του Motzfeldt (No 12 της Εικ. 4) τα έχουν οι Greenland Mineral & Energy και RAM Resources, αντίστοιχα [17].

Σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα, σύμφωνα με το ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) και τις γνώσεις μου ως κοιτασματολόγου, τα σημαντικότερα αποθέματα ΣΓ, βρίσκονται κατά μήκος των ακτών της ΒΑ Ελλάδας, ανάμεσα στη χερσόνησο της Χαλκιδικής και της Καβάλας (No 69 της Εικ. 4), όπως και στην κεντρική Ελλάδα, στη Φωκίδα και στην περιοχή της Λοκρίδας (No 70-72 της Εικ. 4).

Εκείνο λοιπόν που χρειάζεται είναι μια πιο συστηματική έρευνα (π.χ. για τη δυνατότητα παραγωγής ΣΓ από βωξίτες και τα απόβλητα της επεξεργασίας του, δηλ. τη λεγόμενη «κόκκινη λάσπη») και η αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της στα πλαίσια μιας βιώσιμης ανάπτυξης. Και τούτο γιατί, κατά πάσα πιθανότητα, και παρά την τεράστια αξία των γεωλογικών αποθεμάτων τους (υπολογίζονται σε πολλά δισεκατομμύρια ευρώ), δεν αναμένεται η αδειοδότηση των παραθαλάσσιων συγκεντρώσεων ΣΓ στη βόρεια Ελλάδα (εάν ποτέ αυτή ζητηθεί, μετά από τις απαραίτητες συμπληρωματικές έρευνες και οικονομοτεχνικές μελέτες) για τουριστικούς λόγους.

Νέες ανακαλύψεις και εγκαταστάσεις εμπλουτισμού

Το δεύτερο μέρος της απάντησης για την απαλλαγή από το μονοπώλιο της Κίνας βρίσκεται στις νέες ανακαλύψεις ή τις νέες τεχνολογίες επεξεργασίας των ΣΓ.

Όπως αποκαλύπτει έκθεση επιστημόνων [18],μια νέα ανακάλυψη, σε μορφή θαλάσσιας λάσπης, στα βάθη του Ειρηνικού ωκεανού (4,000 μέτρα) θα μπορούσε να αλλάξει την παγκόσμια οικονομία.Η συγκέντρωση των ΣΓ είναι τόσο μεγάλη που θα μπορούσε να τροφοδοτήσει τον κόσμο για αιώνες!Το απόθεμα βρίσκεται κοντά στο νησί Minamitori, 1.850 ΝΑ του Τόκιου, στην ΑΟΖ της Ιαπωνίας, η οποία έχει τα μοναδικά δικαιώματα σε αυτούς τους ορυκτούς πόρους. Σύμφωνα πάντοτε με την έκθεση, υπάρχει αρκετό ύττριο για να καλύψει την παγκόσμια ζήτηση για 780 χρόνια, δυσπρόσιο για 730 χρόνια, ευρώπιο για 620 χρόνια και τέρβιο για 420 χρόνια.

Βέβαια αυτό που εμποδίζει την Ιαπωνία να εκμεταλλευθεί το κοίτασμα είναι το θέμα της εκμετάλλευσης του. Η διαδικασία είναι δαπανηρή, οπότε χρειάζεται περισσότερη έρευνα για τη διαπίστωση των φθηνότερων μεθόδων. Αν αυτό επιτευχθεί, η Ιαπωνία θα ελέγξει ένα τεράστιο κομμάτι της παγκόσμιας προσφοράς ΣΓ, αναγκάζοντας τις υπερδυνάμεις, δηλ. την Κίνα και τις ΗΠΑ, που κατασκευάζουν ηλεκτρονικά είδη και άλλα σύγχρονα προϊόντα να αγοράσουν τα ορυκτά με τους δικούς της όρους.

Μια καλή είδηση για τις ΗΠΑ είναι ότι η «USARareEarth», ο εταίρος χρηματοδότησης και ανάπτυξης του Έργου «Round Top Heavy Rare”, ανακοίνωσε στις 11 Ιουνίου 2020 ότι η πιλοτική μονάδα επεξεργασίας ΣΓ στο Κολοράντο έχει αδειοδοτηθεί και έχει αρχίσει να λειτουργεί επίσημα [19]. Μόλις το εργοστάσιο τεθεί σε πλήρη λειτουργία (σε περίπου 30 μήνες), θα επικεντρωθεί στον διαχωρισμό των ΣΓ σε βαριές (δυσπρόσιο, τέρβιο) και ελαφριές (νεοδύμιο, πρασεοδύμιο). Θα είναι η πρώτη εγκατάσταση που θα διαχωρίζει το πλήρες φάσμα των ΣΓ στις ΗΠΑ από το 1999. Ο Διευθύνων Σύμβουλος της USA Rare Earth τόνισε ότι «η δημιουργία μιας ανεξάρτητης εγχώριας αλυσίδας εφοδιασμού ΣΓ και κρίσιμων ΟΠΥ είναι ιστορική για την Εταιρεία και για τις Ηνωμένες Πολιτείες, αφού θα ξεπεραστεί η εξάρτηση από την Κίνα για τα στοιχεία που είναι τόσο απαραίτητα για τις αμυντικές και προηγμένης τεχνολογίας εφαρμογές».

Η περίπτωση, όμως, που θα μπορούσε να αλλάξει ριζικά τις παγκόσμιες εξελίξεις στον κλάδο των ΣΓ βρίσκεται στη Βόρεια Κορέα. Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι η χώρα αυτή θα μπορούσε να έχει τα μεγαλύτερα αποθέματα σπάνιων γαιών στον κόσμο. Αυτά τα κοιτάσματα δεν μπορούν προς το παρόν να αξιοποιηθούν, λόγω κυρίως των εξαντλητικών κυρώσεων, που της έχουν επιβληθεί και της έλλειψης τεχνογνωσίας και εμπειρογνωμοσύνης. Αυτά αυξάνουν το κόστος ανάπτυξης των έργων, δημιουργούν ψηλότερο λειτουργικό κόστος και οδηγούν στην παραγωγή ακριβότερων μετάλλων – μια επένδυση που δεν μπορεί να αντέξει η Βόρεια Κορέα.

Ο τοποθεσία Jongju της Βόρειας Κορέας [20] φιλοξενεί περίπου 216,2 εκατομμύρια τόνους οξειδίων σπάνιων γαιών, γεγονός που διπλασιάζει τα γνωστά παγκόσμια αποθέματα. Όσον αφορά τη νομισματική αξία, εάν αυτά τα στοιχεία είναι σωστά, η Νότια Κορέα εκτιμά την αξία των ορυκτών πόρων της γείτονας Βόρειας Κορέας στα 2.800 δισεκατομμύρια δολάρια, δηλ. κοντά στα 3 τρισεκατομμύρια US$!!!

Ανακύκλωση 

Το τρίτο μέρος της απάντησης για την απαλλαγή από το μονοπώλιο της Κίνας βρίσκεται στην ανακύκλωση των ΣΓ. Το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος του ΟΗΕ διαπίστωσε ότι τα ποσοστά ανακύκλωσης είναι ήδη ψηλά για τα πολύτιμα μέταλλα, όπως το παλλάδιο και την πλατίνα. Ωστόσο, εγκαταστάσεις ανακύκλωσης για στοιχεία ΣΓ είναι σχεδόν ανύπαρκτες.

Το Πρόγραμμα [21] διαπιστώνει ότι o κόσμος παράγει έως και 50 εκατομμύρια τόνους ηλεκτρονικών και ηλεκτρικών αποβλήτων ετησίως. Αυτά τα ηλεκτρονικά απόβλητα αξίζουν πάνω από 62,5 δισεκατομμύρια δολάρια, που είναι ποσό μεγαλύτερο από το ΑΕΠ των περισσότερων χωρών. Τονίζεται ότι σε έναν τόνο ηλεκτρονικών αποβλήτων υπάρχει 100 φορές περισσότερος χρυσός από ό,τι σε ένα τόνο χρυσού στο πρωτογενές μετάλλευμα.

Διάφοροι οργανισμοί του ΟΗΕ έχουν ενώσει τις φωνές τους με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, το Παγκόσμιο Ταμείο Περιβάλλοντος και το Παγκόσμιο Επιχειρηματικό Συμβούλιο για την Αειφόρο Ανάπτυξη και επιζητούν την αναμόρφωση του ισχύοντος συστήματος για τα ηλεκτρονικά. Η έκκληση τους υπογραμμίζει ότι επίσημα ανακυκλώνεται λιγότερο από το 20% των ηλεκτρονικών αποβλήτων, με το 80% είτε να καταλήγει σε χώρο υγειονομικής ταφής ή να ανακυκλώνεται ανεπίσημα. Από το τελευταίο, το μεγαλύτερο ποσοστό γίνεται στις αναπτυσσόμενες χώρες, εκθέτοντας τους εργαζόμενους σε επικίνδυνες και καρκινογόνες ουσίες, όπως ο υδράργυρος, ο μόλυβδος και το κάδμιο. Τα ηλεκτρονικά απόβλητα σε χώρους υγειονομικής ταφής μολύνουν το έδαφος και τα υπόγεια νερά, θέτοντας σε κίνδυνο τα συστήματα παροχής τροφίμων και τις πηγές νερού. Επομένως, η ανακύκλωση τους, με περιβαλλοντικά ασφαλή τρόπο, αποτελεί υποχρέωση όλων των κρατών σε όποια ήπειρο και αν βρίσκονται.

Η ΕΕ έχει εγκρίνει από το 2002 την Οδηγία  2002/96/EC [22] για τα απόβλητα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ), η οποία απαιτεί από τους κατασκευαστές τη διάλυση και ανάκτηση, και ιδίως την επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση τους, όπως είναι οι μεγάλες και μικρές οικιακές συσκευές, οι υπολογιστές, ο ιατρικός εξοπλισμός και τα προϊόντα τηλεπικοινωνιών. Το 2015, τα κράτη μέλη της ΕΕ ανέκτησαν κατά μέσο όρο το 87,5% των απορριμμάτων πληροφορικής και το 88,6% των ηλεκτρονικών ειδών ευρείας κατανάλωσης. Η αρχική Οδηγία επικαιροποιήθηκε, ενώ κατά καιρούς καταγγέλθηκαν Κράτη-Μέλη για τη μη συμμόρφωση τους σε αυτές. Παρόμοια νομοθεσία υπάρχει στην Ιαπωνία από το 1997.

Ειδικότερα, ο τομέας της αιολικής ενέργειας είναι μια μοναδική ευκαιρία για αύξηση της ανακύκλωσης σπάνιων γαιών. Οι ανεμογεννήτριες έχουν διάρκεια ζωής περίπου είκοσι πέντε χρόνια. Καθώς μερικά από τα πρώτα έργα στις ΗΠΑ και στην ΕΕ φτάνουν στο τέλος της ζωής τους, η ανακύκλωση στροβίλων και κιβωτίων μετάδοσης της κίνησης είναι μια τεράστια ευκαιρία για συγκομιδή μετάλλων. Οι ανεμογεννήτριες και τα κιβώτια μετάδοσης της κίνησης ενδέχεται να καταλήξουν σε χώρους υγειονομικής ταφής, αν δεν δημιουργηθούν συστήματα ανακύκλωσης και επανατοποθέτησης παλαιών ανταλλακτικών. Σήμερα στην Ευρώπη μόνο οι μπαταρίες και οι λαμπτήρες φθορισμού ανακυκλώνονται σε εμπορική κλίμακα για την ανάκτηση των ΣΓ που περιέχουν.

Υποκατάσταση

Η τέταρτη πιθανή δυνατότητα που εξετάζεται είναι η υποκατάσταση των ΣΓ.

Υπάρχουν δύο τύποι υποκατάστασης: Η αντικατάσταση σε μια δεδομένη εφαρμογή ενός στοιχείου με άλλο στοιχείο από την ομάδα των ΣΓ ή η υποκατάσταση ενός στοιχείου που χρησιμοποιείται σήμερα από ένα εντελώς νέο υλικό. Σε πολλές περιπτώσεις, τα υποκατάστατα για τις ΣΓ μας είναι ακόμα άγνωστα ή είναι λιγότερο αποδοτικά. Τα υποκατάστατα που έχουν εντοπιστεί ανήκουν και αυτά στις κρίσιμες ΟΠΥ ή είναι πιο ακριβά.

Ειδικότερα, η άμεση αντικατάσταση των ΣΓ σε μόνιμους μαγνήτες τουρμπινών ή η ανάπτυξη νέων υλικών, με παρόμοια λειτουργικότητα με το μαγνήτη NdFeB (γνωστός ως μαγνήτης νεοδυμίου), βρίσκεται ακόμη στο στάδιο της έρευνας. Ωστόσο, πρόσφατα έχει σημειωθεί πρόοδος στις τεχνικές κατασκευής μαγνητών και στο σχεδιασμό ανεμογεννητριών [23], οι οποίες επιτρέπουν τη μείωση της ποσότητας των ΣΓ και της έντασης για εφοδιασμό της αιολικής βιομηχανίας με αυτές. Φαίνεται ότι το μελλοντικό μερίδιο αγοράς των ανεμογεννητριών ΣΓ θα εξαρτηθεί πιθανότατα από την εξέλιξη της τιμής τους και τα τεχνοοικονομικά πλεονεκτήματα του μαγνήτη νεοδυμίου σε σύγκριση με τις εναλλακτικές τεχνολογίες χωρίς ΣΓ.

Συμπεράσματα

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι σπάνιες γαίες, αλλά και άλλα μέταλλα, θα πρωταγωνιστήσουν στο τεράστιο έργο της πράσινης ανάπτυξης, που θα βάλει τα θεμέλια για την απαλλαγή του πλανήτη από ρυπογόνες πρώτες ύλες (κάρβουνο, πετρέλαιο, κτλ.) και θα οδηγήσει στην περιβαλλοντική ουδετερότητα. Ωστόσο, οι παγκόσμιοι οργανισμοί και θεσμοί, και οι εθνικοί και περιφερειακοί φορείς, που είναι αρμόδιοι για τη χάραξη πολιτικής, οφείλουν αφενός να αναλάβουν την ευθύνη για την εποπτεία πάνω στην αλυσίδα παραγωγής και εφοδιασμού της βιομηχανίας (ώστε επιτέλους να απαλλαγούμε από τους περιβαλλοντικούς κινδύνους και τις καταστροφές) και αφετέρου να προστατεύσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, κυρίως σε χώρες όπως η Κίνα, το Κογκό, η Μέση Ανατολή, η Ινδία, κτλ. [7].

Από την άλλη πλευρά, οι πολιτικοί και διοικητικοί ηγέτες πρέπει επιτέλους να λύσουν την εξίσωση «Ναι στην Πράσινη Οικονομία και Όχι στα Μεταλλεία στην Πίσω Αυλή μας». Πρέπει όλοι να αντιληφθούμε ότι τα μεταλλεία είναι εκεί που τα δημιούργησε η φύση. Δεν μπορούν να «ξενιτευτούν»! Όπως τονίστηκε και προηγούμενα, εδώ είναι που θα χρειαστούν: μια ξεκάθαρη νομοθετική και πολιτική παρέμβαση, η εταιρική ευθύνη, η διαβούλευση με τις τοπικές κοινότητες (ώστε να επιτυγχάνεται η κοινωνική συναίνεση) και ο ουσιαστικός/ανεξάρτητος έλεγχος των μεταλλευτικών έργων. Η τεχνολογική εξέλιξη έχει απογειωθεί σε τέτοιο βαθμό που οι βέλτιστες πρακτικές για εξουδετέρωση όλων των αρνητικών επιπλώσεων της μεταλλευτικής βιομηχανίας είναι εφικτές και εφαρμόσιμες. Εκτός και εάν ο στόχος είναι αποκλειστικά η επιδίωξη του οικονομικού κέρδους.

Λόγω της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης και της ακόμη μεγαλύτερης αβεβαιότητας για την οικονομική βιωσιμότητα έργων παραγωγής ΣΓ, οι κυβερνήσεις των χωρών που διαθέτουν αποθέματα των «βιταμινών της σύγχρονης βιομηχανίας» οφείλουν να διερευνήσουν το ενδεχόμενο να απορροφήσουν τις δυνητικές οικονομικές απώλειες από την εκμετάλλευση και καθετοποίηση τους, αν πραγματικά θέλουν να περιορίσουν τη μονοπωλιακή θέση της Κίνας και τις γεωπολιτικές εντάσεις, αλλά και να παρεμποδίσουν την παράνομη εξόρυξη και εμπόριο τους.

Τελικά, είθε οι θεσμοί και όσοι χαράσσουν πολιτική, σε οποιοδήποτε επίπεδο, από τους Προέδρους Donald Trump, Xi Jinping και Kim Jong Un, μέχρι τους περιφερειάρχες της ΕΕ, να διδαχθούν από τον ιατρικό κόσμο, ο οποίος σε μια πρωτοφανή συνεργασία αγωνίζεται ενωμένος για να βρει απαντήσεις στην πανδημία. Μακάρι να φθάσουν και αυτοί σε γεωπολιτικές λύσεις στα θέματα των ορυκτών και ενεργειακών πρώτων υλών, που προκάλεσαν και προκαλούν, τόσους πολέμους και εκατομμύρια νεκρών ή/και μεταναστών. Ή μήπως αυτό είναι απλά μια ουτοπία;

ED JONES VIA GETTY IMAGES: Φωτογραφία αρχείου Αύγουστος 2012 – Εργάτες που δουλεύουν στην επεξεργασία σπάνιων γαιών δίπλα σε μια μολυσμένη πλέον λίμνη. Μογγολία στα σύνορα με την κινέζική πόλη  Baotou. Η λίμνη της περιοχής έχει μολυνθεί από την επεξεργασία των σπάνιων γαιών Jones/AFP/Getty Images)

Πηγές και σύνδεσμοι

[1] IPCC (2018): SummaryforPolicymakers. In: Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty by Masson-Delmotte et al.

[2] Government of Canada: Rare earths facts (2019). https://www.nrcan.gc.ca/our-natural-resources/minerals-mining/rare-earth-elements-facts/20522#L1

[3] Brian Rohrig (2015): Smart phones, Smart Chemistry. https://blog.midwestind.com//wp-content/ uploads/2017/11/chemmatters-april2015-smartphones.pdf

[4] World Bank (2017): The Growing Role of Minerals and Metals for a Low Carbon Future, p.1-112. http://documents.worldbank.org/curated/en/207371500386458722/The-Growing-Role-of-Minerals-and-Metals-for-a-Low-Carbon-Future

[5] Mineral Commodity Summaries (2020). https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/ mcs2020.pdf

[6] Rare Earths (2016): Shades of Grey, Can China Continue To Fuel Our Global Clean & Smart Future. http://www.chinawaterrisk.org/wp-content/uploads/2016/07/CWR-Rare-Earths-Shades-Of-Grey-2016-ENG.pdf

[7] Δ. Κ. Κωνσταντινίδης (2020): Βιοτεχνική ή μικρής κλίμακας εξόρυξη: θετικά και αρνητικά στοιχεία. https://www.oryktosploutos.net/2020/02/artisanal-small-scale-mining.html

[8] K. Johnson & E. Groll (2019): China Raises Threat of Rare-Earths Cutoff to U.S. https://foreignpolicy. com/2019/05/21/china-raises-threat-of-rare-earth-mineral-cutoff-to-us/

[9] http://www.eurare.eu/

[10] Ανακοίνωση της Επιτροπής COM (2017) 490 σχετικά με τον κατάλογο πρώτων υλών κρίσιμης σημασίας για την ΕΕ για το 2017.

[11]Will President Macron resurrect the French mining industry? https://www.mining-technology.com/features/featurewill-president-macron-resurrect-the-french-mining-industry-5864307/

[12] Federal Register of USA (2017): A Federal Strategy To Ensure Secure and Reliable Supplies of Critical Minerals. https://www.federalregister.gov/documents/2017/12/26/2017-27899/a-federal-strategy-to-ensure-secure-and-reliable-supplies-of-critical-minerals

[13] http://americanresources.org/u-s-and-australia-to-roll-out-mutually-beneficial-action-plan-to-improve-security-and-supply-of-rare-earths/

[14]Federal Register of USA (2018): Final List of Critical Minerals 2018, https://www.federalregister.gov/ documents/2018/05/18/ 2018-10667/final-list-of-critical-minerals-2018

[15] Θ.Π. Τάσιου (2020): Το μίσος κατά της αιολικής ενέργειας. https://energypress.gr/news/misos-kata-tis-aiolikis-energeias?fbclid=IwAR3FBNzdShRiaVUYRzXJhqP-wxCt9bmfO46hJvQ6aNkvp3bkBxTN7j6QYjk

[16] Bokan Mts REE Deposit, Preliminary Economic Assessment, 2013, Document No. 1196000100-REP-R0001-02, https://ucore.com/pea

[17] Kristine THRANE, Per KALVIG & Nynke KEULEN (2014): REE DEPOSITS AND OCCURRENCES IN GREENLAND. http://www.eurare.org/docs/eres2014/fifthSession/KristineThrane.pdf

[18] Marian L. Tupy (2018): Rare Earths Crisis in Retrospect. https://human progress.org/ carticle.php?p=1268

[19] Mining.com (2020): Rare earths processing facility opens in Colorado. https://www. mining. com/rare-earths-processing-facility-opens-in-colorado/

[20] Patricia Schouker (2020): The Trillion Dollar Battle Over North Korea’s Rare Earth Elements Is Just Beginning. https://news.yahoo.com/trillion-dollar-battle-over-north-020000437.html

[21] UN Report, (2019): Time to seize opportunity, tackle challenge of e-waste. https://www. unenvironment.org/news-and-stories/press-release/un-report-time-seize-opportunity-tackle-challenge-e-waste

[22] Οδηγία 2002/96/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 27ης Ιανουαρίου 2003 σχετικά µε τα απόβλητα ειδών ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού.

[23] Claudiu C. Pavela,⁎, Roberto Lacal-Aránteguia, Alain Marmiera, Doris Schülerb,

Evangelos Tzimasa, Matthias Buchertb, Wolfgang Jenseitb & Darina Blagoevaa 2017: Substitution strategies for reducing the use of rare earths in wind turbines. https://doi.org/ 10.1016/ j. resourpol.2017.04.010

[ΠΗΓΗ: https://www.huffingtonpost.gr/, Δρ. Δημήτριου Κ. Κωνσταντινίδη, Διδάκτωρα Οικονομικής Γεωλογίας, 28/6/2020]