Οικονομικές ευκαιρίες, περιβαλλοντικοί και γεωπολιτικοί κίνδυνοι και η περίπτωση της Ελλάδας.
Εισαγωγή
Η Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Αλλαγή υποστηρίζει σε έκθεση της [1] ότι, προκειμένου να επιτύχουμε τον στόχο του περιορισμού της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη στους 1,5 βαθμούς Κελσίου, όπως συμφωνήθηκε στη Διάσκεψη του Παρισιού το 2015, πρέπει έως το 2030 να μειώσουμε τις παγκόσμιες εκπομπές αερίων στο 50%. Για το λόγο αυτό, η ανθρωπότητα κινείται, με επιταχυνόμενο ρυθμό, προς τις ανανεώσιμες και έξυπνες τεχνολογίες, όπως είναι η ηλιακή και αιολική ενέργεια, τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα κ.α. Όλα αυτά εξαρτώνται, σε μεγάλο βαθμό, από την ύπαρξη στοιχείων που ονομάζονται Σπάνιες Γαίες (ΣΓ).
Τι είναι οι Σπάνιες Γαίες;
Οι ΣΓ είναι μια ομάδα 17 χημικά παρόμοιων μετάλλων, που περιλαμβάνει τις λεγόμενες 15 λανθανίδες του Περιοδικού Πίνακα, καθώς και το ύττριο και σκάνδιο. Οι ΣΓ χρησιμοποιούνται σε μια σειρά βιομηχανικών εφαρμογών, όπως τα ηλεκτρονικά είδη, η καθαρή ενέργεια, η αεροδιαστημική, η αυτοκινητοβιομηχανία και η αμυντική βιομηχανία.
Λανθάνιο, Δημήτριο, Πρασεοδύμιο, Νεοδύμιο, Προμήθειο, Σαμάριο, Ευρώπιο, Γαδολίνιο, Τέρβιο, Δυσπρόσιο, Όλμιο, Ύττριο, Έρβιο, Θούλιο, Σκάνδιο, Υτέρβιο και Λουτέτσιο.
Η κατασκευή μόνιμων μαγνητών αποτελεί τη απλούστερη, μεγαλύτερη και σημαντικότερη τελική χρήση των ΣΓ, που εκπροσωπεί το 21% της συνολικής κατανάλωσης [2] –
Εικ. 1ː Τα ποσοστά χρήσης των σπάνιων γαιών στη βιομηχανικές. Πηγήː [2]
Οι μόνιμοι μαγνήτες αποτελούν ουσιαστικό συστατικό των σύγχρονων ηλεκτρονικών που βρίσκουν εφαρμογές σε κινητά τηλέφωνα, τηλεοράσεις, υπολογιστές, αυτοκίνητα, ανεμογεννήτριες, αεροσκάφη και πολλά άλλα προϊόντα. Οι ΣΓ χρησιμοποιούνται επίσης ευρέως σε άλλα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας, λόγω των σπάνιων ιδιοτήτων τους (μαγνητισμός, φωταύγεια και χημική κατάλυση).
Αξίζει να αναφερθεί ότι οι διάφοροι τύποι έξυπνων κινητών τηλεφώνων περιέχουν συνολικά 75 ορυκτές πρώτες ύλες (ΟΠΥ), από τις οποίες οι 62 είναι μέταλλα. Οι ΣΓ εκπροσωπούνται με 16 από τα 17 τους στοιχεία. Το μόνο μέταλλο που δεν συμμετέχει, για ευνόητους λόγους, είναι το ραδιενεργό προμήθιο [3].
Το επίθετο “σπάνιες” αναφέρεται στη δυσκολία εντοπισμού συγκεντρώσεων με μέση περιεκτικότητα που να δικαιολογεί την οικονομική εκμετάλλευση τους (αν και η ολική περιεκτικότητα στο στερεό φλοιό της γης ορισμένων από αυτές, π.χ. του θούλιου και λουτήτιου, είναι σχεδόν 200 φορές μεγαλύτερη από αυτή του χρυσού) και στην περίπλοκη επεξεργασία τους, γιατί είναι χημικά δύσκολο να διαχωριστούν το ένα από το άλλο για να παραχθεί καθαρό επί μέρους μέταλλο. Για το λόγο αυτό, οι τιμές τους είναι πολύ ψηλές. Π.χ. η τιμή του οξειδίου του νεοδυμίου θα κυμανθεί το 2020 γύρω στα 41-42 χιλιάδες δολάρια Αμερικής ανά μετρικό τόνο, ενώ μέχρι το 2025, αναμένεται να ξεπεράσει τις 77 χιλιάδες δολάρια.
Χώρες Παραγωγής
Για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των ανανεώσιμων και έξυπνων τεχνολογιών, η ζήτηση για όλα γενικά τα μέταλλα αυξάνεται. Η Παγκόσμια Τράπεζα προβλέπει ότι μέχρι το 2050 οι ανάγκες για ορυκτές ύλες θα αυξηθούν κατά 300% για την παραγωγή ανεμογεννητριών, κατά 200% για τα φωτοβολταϊκά και κατά 1.000% για τις μπαταρίες [4]. Σε όλες αυτές τις εφαρμογές είναι απαραίτητες οι ΣΓ, μόνο σε μικρές ποσότητες. Οι ΣΓ συχνά αποκαλούνται και ως οι «βιταμίνες της βιομηχανίας», λόγω της θεμελιώδους συμβολής τους στη βελτίωση της απόδοσης πολλών σύγχρονων προϊόντων.
Σύμφωνα με τα τελευταία στατιστικά στοιχεία του Γεωλογικού Ιδρύματος των ΗΠΑ οι 3 χώρες με τη μεγαλύτερη εξόρυξη ΣΓ το 2019 ήταν η Κίνα (132.000 τον.), οι ΗΠΑ (26.000 τον.) και η Μιναμάρ (22.000 τον.).
Η Κίνα, λοιπόν, όχι μόνο έχει τον κυρίαρχο ρόλο σε ό,τι αφορά στην εκμετάλλευση τους, αλλά και μονοπωλιακή θέση στις εξαγωγές.Στις γεωπολιτικές ενότητες που εξαρτούνται αποκλειστικά από την Κίνα ανήκουν τόσο οι ΗΠΑ, όσο και η ΕΕ. Οι επιπλοκές λόγω της μονοπωλιακής θέσης της Κίνας θα αναλυθούν σε επόμενη ενότητα.
Περιβαλλοντικοί κίνδυνοι
Από όσα προαναφέρθηκαν προκύπτει ότι χωρίς τις ΣΓ και ορισμένα άλλα μέταλλα, όπως π.χ. το κοβάλτιο, λίθιο, κτλ., δε θα μπορέσει να υλοποιηθεί η πορεία της ανθρωπότητας προς την ενεργειακή μετάβαση και κατ’ επέκταση οι στόχοι της βιώσιμης ανάπτυξης. Ενώ λοιπόν οι ΣΓ μας είναι εντελώς απαραίτητες, από την άλλη πλευρά, η αλυσίδα εξόρυξη-επεξεργασία-ανάκτηση τους κρύβει περιβαλλοντικούς κινδύνους. Ποιοι είναι αυτοί;
Η εκμετάλλευση ΣΓ παράγει ραδιενεργά απόβλητα, η διαχείριση των οποίων είναι πολύ δαπανηρή, γεγονός που κάνει τις βορειοαμερικανικές και ευρωπαϊκές εταιρείες να μειονεκτούν έναντι των κινεζικών, επειδή στην Κίνα δεν υπάρχει η αυστηρή περιβαλλοντική νομοθεσία για την ακίνδυνη και υγιεινή εκμετάλλευση ΟΠΥ. Έτσι, γύρω στο 85% των μετάλλων πράσινης τεχνολογίας προέρχεται σήμερα από την Κίνα, όπου εξορύσσονται κάτω από επισφαλείς συνθήκες, τόσο για τους ανθρώπους, όσο και για τα οικοσυστήματα. Ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός ChinaWaterRisk, με έδρα το Χονγκ Κονγκ, αναφέρει [6] ότι η παραγωγή ενός τόνου σπάνιων γαιών στην Κίνα μπορεί να παράγει 60.000 κυβικά μέτρα αέρια, που περιέχουν σκόνη, υδροφθορικό και θειϊκό οξύ, 200 κυβικά μέτρα όξινων υδάτινων λυμάτων και περισσότερο από έναν τόνο ραδιενεργά απόβλητα.
Είναι γεγονός ότι κατά την τελευταία δεκαετία, η Κίνα έχει λάβει μέτρα για να βάλει τα πράγματα σε μια τάξη, κλείνοντας παράνομα ή περιβαλλοντικά μη συμμορφούμενα ορυχεία ΣΓ ή περιορίζοντας τις εξαγωγές. Ωστόσο, το ουσιαστικό πρόβλημα παραμένουν οι περιπτώσεις της λεγόμενης βιοτεχνικής ή μικρής κλίμακας εξόρυξης, η οποία ουσιαστικά είναι παράνομη και περιβαλλοντικά εντελώς ανεξέλεγκτη [7].
Οι δυο κύριες αιτίες για την περιβαλλοντική καταστροφή που μπορεί να προκαλέσει η εκμετάλλευση, εμπλουτισμός και διαχωρισμός των ΣΓ είναιː
- Το γεγονός ότι τα ορυκτά που φιλοξενούν τις ΣΓ περιέχουν ραδιενεργό θόριο και ουράνιο. Τα κυριότερα ορυκτά των ΣΓ είναι ο μοναζίτης, ο μαστναζίτης και ο ξενοτίμης (και τα τρία με ραδιενεργό θόριο), ενώ υπάρχουν άλλα περίπου 200 ορυκτά που τις φιλοξενούν.
- Για τον εμπλουτισμό και τον διαχωρισμό τους απαιτείται η χρήση ισχυρών οξέων, για αυτό και τα κάθε μορφής τέλματα τους (αέρια, υγρά και στερεά) είναι δυνητικά επικίνδυνα για τη μόλυνση επιφανειακών και υπόγειων νερών και την υγεία των εργαζομένων και των κατοίκων των γύρω περιοχών, αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία τους, καθώς και για την ουδετεροποίηση των λυμάτων.
Από την 40χρονη απασχόληση μου με θέματα οικονομικής γεωλογίας, η προσωπική μου άποψη είναι ότι η διασφάλιση του περιβάλλοντος κοντά σε εξορυκτικά έργα πρέπει να αναζητηθεί στην εξίσωση ουσιαστικός κρατικός/ανεξάρτητος έλεγχος, εταιρική ευθύνη και κοινωνική συναίνεση.
Ο Γεωπολιτικός εμπορικός και τεχνολογικός πόλεμος
Δεδομένου ότι η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός των υλικών αυτών σε παγκόσμια κλίμακα, η αντιπαλότητα μεταξύ της και των άλλων βιομηχανικά προηγμένων χωρών, με επικεφαλής τις ΗΠΑ, αφορά κυρίως στο ζήτημα εφοδιασμού της παγκόσμιας αγοράς.
Η Κίνα έχει αποδειχθεί ότι είναι ένας ασταθής εμπορικός εταίρος. Οι γεωπολιτικές εντάσεις που προέκυψαν το 2010, οφείλονταν στο γεγονός ότι η Κίνα μείωσε στο 40% τις παγκόσμιες εξαγωγές ΣΓ, εξαιτίας μιας εδαφικής διαμάχης με την Ιαπωνία. H αιφνίδια αυτή κίνηση εκτόξευσε τις τιμές τους, ενώ οδήγησε πολλά βιομηχανικά κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Ιαπωνίας και των ΗΠΑ, να αναζητήσουν νέες πηγές προμηθειών και εμπορικές συμμαχίες.
Η σημερινή σχέση ΗΠΑ-Κίνας είναι ακόμη πιο τεταμένη. Το Μάιο του 2019, ο Κινέζος Πρόεδρος Xi Jinping πραγματοποίησε επίσκεψη σε μια εταιρεία παραγωγής ΣΓ στην επαρχία Jiangxi, όπου σε ομιλία του άφησε να νοηθεί [8] ότι το Πεκίνο θα μπορούσε να χτυπήσει κάθε πλευρά της αμερικανικής οικονομίας, από τα διυλιστήρια πετρελαίου έως τις ανεμογεννήτριες και τους κινητήρες των αεριωθούμενων αεροσκαφών, απλά απαγορεύοντας τις εξαγωγές κρίσιμων ΟΠΥ, αφού έχει τον έλεγχο της παγκόσμιας παραγωγής των σπάνιων μετάλλων. Αντιδρώντας στις ειδήσεις αυτές, οι τιμές των περισσότερων ΣΓ αυξήθηκαν ξανά κατά 20 έως 50%.
Στην εμπορική αυτή διαμάχη πρέπει να προστεθεί και η υγειονομική κρίση του κορωναϊού, που εντάθηκε ακόμα περαιτέρω, λόγω των κατηγοριών που εκτόξευσε ο Ντόναλντ Τραμ ενάντια στην Κίνα. Ταυτόχρονα, οι διμερείς δεσμοί μεταξύ της Κίνας και της Αυστραλίας έφτασαν στα πρόσφατα χαμηλά επίπεδα, επειδή η Καμπέρα ζήτησε διεθνή έρευνα για την προέλευση του κορωναϊού.
Υπάρχουν λύσεις;
Σε μια προσπάθεια να ανιχνεύσουμε τις πιθανές απαντήσεις στο ερώτημα πώς μπορεί να ελεγχθεί η προέλευση των ΣΓ και να περιορισθεί η μονοπωλιακή τους σχέση, παρουσιάζουμε στη συνέχεια ορισμένες σκέψεις και προτάσεις.
Η εκμετάλλευση των σπάνιων γαιών από ανεπτυγμένες βιομηχανικές χώρες
Μέρος της απάντησης, για την απαλλαγή από το μονοπώλιο της Κίνας σε ό,τι αφορά στα στοιχεία της πράσινης τεχνολογίας, μπορεί να είναι η εκμετάλλευση τους από τις υπόλοιπες βιομηχανικές χώρες (ΗΠΑ, Αυστραλία, ΕΕ, Ιαπωνία, κτλ.), όπου η νομοθεσία θα μπορούσε να διασφαλίσει και την υπεύθυνη εξόρυξη/επεξεργασία.
Η ΕΕ έχει προχωρήσει στην κατεύθυνση αυτή με τη χρηματοδότηση σειράς έργων στα πλαίσια του Προγράμματος «Ορίζοντας 2020». Ένα από αυτά, το EURARE [9], είχε ως κύριο στόχο να θέσει τις βάσεις για την ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής βιομηχανίας ΣΓ. Με άλλα λόγια, τη δημιουργία μιας αλυσίδας αξίας ΣΓ στην Ευρώπη που θα διασφαλίζει την αδιάλειπτη προμήθεια πρώτων υλών και προϊόντων ΣΓ με οικονομικά βιώσιμο και φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο. Στα πλαίσια του έργου μελέτησαν ζητήματα όπως η συνολική εξαγωγή ΣΓ από μεταλλεύματα, ο διαχωρισμός των επί μέρους γαιών, η επεξεργασία τους για την παραγωγή μετάλλων, κραμάτων και άλλων ενώσεων, καθώς και η κατασκευή τελικών προϊόντων. Εξάλλου, η ΕΕ έχει προ πολλού ορίσει τις λεγόμενες κρίσιμες (στρατηγικές κατά την άποψη μου) ορυκτές πρώτες ύλες, τον κατάλογο των οποίων έχει επικαιροποιήσει το 2017 [10].
Ταυτόχρονα, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν έχει δεσμευτεί να αναστήσει τη μεταλλευτική βιομηχανία της Γαλλίας για να εκμεταλλευτεί τις ΣΓ που βρίσκονται στο υπέδαφος της χώρας του, τονίζοντας ταυτόχρονα ότι «στην πραγματικότητα, έχουμε την ικανότητα να λειτουργούμε με βιώσιμο και περιβαλλοντικά και κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο» [11].
Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού Ωκεανού, ο Πρόεδρος Τραμπ υπέγραψε, το 2017, την Εκτελεστική Εντολή 13817 [12] για να ενισχύσει τις εγχώριες προμήθειες κρίσιμων μετάλλων στις ΗΠΑ. Πέραν τούτου, οι ΗΠΑ και η Αυστραλία αποφάσισαν να εφαρμόσουν ένα Σχέδιο Δράσης για την αντιμετώπιση της Κινεζικής κυριαρχίας. Το Σχέδιο προβλέπεται ότι θα ανοίξει μια νέα διαμάχη με την Κίνα, στα πλαίσια ενός διευρυνόμενου τεχνολογικού και εμπορικού πολέμου, με την εκμετάλλευση των αυστραλιανών αποθεμάτων ΣΓ (και άλλων πρώτων υλών) απαραίτητων για σύγχρονα προϊόντα, από τα iPhone έως τις μπαταρίες και τα υβριδικά αυτοκίνητα [13].
Κατά τα πρότυπα της ΕΕ, το Υπουργείο Εσωτερικών των ΗΠΑ έχει δημοσιεύσει 35 ορυκτά που θεωρούνται κρίσιμα για την οικονομία και την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ [14]. Τα εγχώρια κοιτάσματα για πολλά από αυτά τα μέταλλα υπάρχουν στην Αλάσκα, την Καλιφόρνια, το Νέο Μεξικό, το Κολοράντο, τη Γιούτα και σε άλλες πολιτείες. Πλην όμως, η μεγάλη πρόκληση είναι ότι οι περισσότερες κοινότητες, στο έδαφος των οποίων βρίσκονται τα κοιτάσματα αυτά, δεν θέλουν ένα ορυχείο στην πίσω αυλή τους, το γνωστό ανά το παγκόσμιο σύνθημα NIMBY (”Not in my backyard″).
Όπως είναι γνωστό το ίδιο φαινόμενο (NIMBY) εμφανίζεται σχεδόν σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως βέβαια και στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Κάποτε μάλιστα ακούγονται φωνές ενάντια σε εγκαταστάσεις που δεν έχουν καμία σχέση με ραδιενέργεια, επικίνδυνα απόβλητα, κτλ., όπως είναι αυτές της αιολικής ενέργειας για αισθητικούς λόγους. Εδώ απλά θα δανειστώ τα λόγια του συγγραφέα και ομότιμου καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Θ. Π. Τάσιου [15]: «Κάμποσοι συμπολίτες μας, ενώ θαυμάζουν την κοντόχοντρη σιλουέτα ενός ανεμόμυλου, απεχθάνονται (λέει) τον υψηλόφρονα συμβολισμό μιας ανεμογεννήτριας – κι άντε να βρεις εσύ ερμηνείαν αυτής της απίστευτης “ευαισθησίας” που μας έλαχε».
Και ενώ αυτά συμβαίνουν στην Ελλάδα, η Δανία σήμερα καλύπτει το 47% της ηλεκτρικής της ενέργειας από ανεμογεννήτριες, ενώ σχεδιάζει να δημιουργήσει άλλα δύο παράκτια αιολικά πάρκα στα πλαίσια ενός προγράμματος για μείωση των εκπομπών αέριων ρύπων κατά 70% μέσα στην επόμενη δεκαετία. Με άλλα λόγια, τα δύο αυτά αιολικά πάρκα θα ηλεκτροδοτήσουν τα 4 από τα 5,8 εκατομμύρια νοικοκυριών της χώρας (δηλ. περίπου το 70%).
Εκτός όμως από τις αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών και ακτιβιστών, ένας άλλος αποτρεπτικός παράγοντας για επενδύσεις στο τομέα των ΣΓ είναι η αμφιβολία των επενδυτών για την οικονομική βιωσιμότητα τους. Αυτό είναι και το θεμελιώδες γεωοικονομικό δίλημμα που αντιμετωπίζουν οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις των ανεπτυγμένων βιομηχανικών χωρών, με πρώτες αυτές των ΗΠΑ. Δεδομένου ότι η αγορά των ΣΓ έχει ήδη καταληφθεί από λίγες Κινέζικες εταιρείες, η επιβίωση για τους μικρότερους παίκτες καθίσταται πολύ δύσκολη. Αυτό οφείλεται, εκτός από την πολυσύνθετη εκμετάλλευση/καθετοποίηση των ΣΓ, και στο αυξημένο κόστος εργασίας και παραγωγής στις χώρες αυτές, λόγω και των αυστηρότερων πρωτόκολλων για την ασφάλεια των εργαζομένων και την προστασία του περιβάλλοντος. Έτσι, μακροπρόθεσμα, η επένδυση στην εξόρυξη ΣΓ δεν οδηγεί συνήθως σε μια κερδοφόρα επιχείρηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το μεταλλείο Mountain Pass των ΗΠΑ, το οποίο, ύστερα από μια περίπλοκη ιστορία λειτουργίας, κήρυξε πτώχευση το 2015. Σήμερα έχει ως εταίρο κινεζική εταιρεία, παράγει μόνο ελαφριές ΣΓ, ενώ αποστέλλει όλη την παραγωγή του στην Κίνα για την τελική επεξεργασία τους.
Εάν, λοιπόν, οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες, όπως οι ΕΕ και ΗΠΑ, θέλουν να αντιταχθούν αποτελεσματικά στο μονοπώλιο της Κίνας, με την ανάπτυξη δικών τους εξορυκτικών έργων, θα πρέπει να απορροφήσουν τις οικονομικές απώλειες που σχετίζονται με μια τέτοια γεωπολιτική απόφαση, δηλ. να επιδοτήσουν τέτοιες επενδύσεις.
Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το μεταλλείο Bokan Mts της εταιρείας Ucore, στην Αλάσκα, που αναμένεται να λειτουργήσει σύντομα. Με την στήριξη ενός πακέτου χρηματοδότησης 145 εκατομμυρίων US$ από την Πολιτεία της Αλάσκας, το υπόγειο μεταλλείο θα εξορύξει 5,8 εκατομμύρια τόνους δυσπρόσιου, τέρβιου και ύττριου από το μεγαλύτερο σήμερα κοίτασμα ΣΓ στις ΗΠΑ, με προβλεπόμενη διάρκεια ζωής 10-15 χρόνια [16]. Εκτός από την επιδότηση, το έργο εξασφάλισε και την κοινωνική συναίνεση μετά από διαβουλεύσεις με τους αλιείς της περιοχής.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΣΤΟ «ΜΕΡΟΣ ΙΙ»: Κοιτάσματα Σπάνιων Γαιών στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην Ελλάδα
Πηγές και σύνδεσμοι
[1] IPCC (2018): SummaryforPolicymakers. In: Global Warming of 1.5°C. An IPCC Special Report on the impacts of global warming of 1.5°C above pre-industrial levels and related global greenhouse gas emission pathways, in the context of strengthening the global response to the threat of climate change, sustainable development, and efforts to eradicate poverty by Masson-Delmotte et al.
[2] Government of Canada: Rare earths facts (2019). https://www.nrcan.gc.ca/our-natural-resources/minerals-mining/rare-earth-elements-facts/20522#L1
[3] Brian Rohrig (2015): Smart phones, Smart Chemistry. https://blog.midwestind.com//wp-content/ uploads/2017/11/chemmatters-april2015-smartphones.pdf
[4] World Bank (2017): The Growing Role of Minerals and Metals for a Low Carbon Future, p.1-112. http://documents.worldbank.org/curated/en/207371500386458722/The-Growing-Role-of-Minerals-and-Metals-for-a-Low-Carbon-Future
[5] Mineral Commodity Summaries (2020). https://pubs.usgs.gov/periodicals/mcs2020/ mcs2020.pdf
[6] Rare Earths (2016): Shades of Grey, Can China Continue To Fuel Our Global Clean & Smart Future. http://www.chinawaterrisk.org/wp-content/uploads/2016/07/CWR-Rare-Earths-Shades-Of-Grey-2016-ENG.pdf
[7] Δ. Κ. Κωνσταντινίδης (2020): Βιοτεχνική ή μικρής κλίμακας εξόρυξη: θετικά και αρνητικά στοιχεία. https://www.oryktosploutos.net/2020/02/artisanal-small-scale-mining.html
[8] K. Johnson & E. Groll (2019): China Raises Threat of Rare-Earths Cutoff to U.S. https://foreignpolicy. com/2019/05/21/china-raises-threat-of-rare-earth-mineral-cutoff-to-us/
[10] Ανακοίνωση της Επιτροπής COM (2017) 490 σχετικά με τον κατάλογο πρώτων υλών κρίσιμης σημασίας για την ΕΕ για το 2017.
[11]Will President Macron resurrect the French mining industry? https://www.mining-technology.com/features/featurewill-president-macron-resurrect-the-french-mining-industry-5864307/
[12] Federal Register of USA (2017): A Federal Strategy To Ensure Secure and Reliable Supplies of Critical Minerals. https://www.federalregister.gov/documents/2017/12/26/2017-27899/a-federal-strategy-to-ensure-secure-and-reliable-supplies-of-critical-minerals
[14]Federal Register of USA (2018): Final List of Critical Minerals 2018, https://www.federalregister.gov/ documents/2018/05/18/ 2018-10667/final-list-of-critical-minerals-2018
[15] Θ.Π. Τάσιου (2020): Το μίσος κατά της αιολικής ενέργειας. https://energypress.gr/news/misos-kata-tis-aiolikis-energeias?fbclid=IwAR3FBNzdShRiaVUYRzXJhqP-wxCt9bmfO46hJvQ6aNkvp3bkBxTN7j6QYjk
[16] Bokan Mts REE Deposit, Preliminary Economic Assessment, 2013, Document No. 1196000100-REP-R0001-02, https://ucore.com/pea
[ΠΗΓΗ: https://www.huffingtonpost.gr/, Δρ. Δημήτριου Κ. Κωνσταντινίδη, Διδάκτωρα Οικονομικής Γεωλογίας, 28/6/2020]