Η ιστορία της Κύπρου είναι στενά συνδεδεμένη με το aes cyprium που στα λατινικά σημαίνει «το μέταλλο από την Κύπρο». Το νησί έδωσε στο μέταλλο αυτό το λατινικό του όνομα. Το aes cyprium, με το πέρασμα του χρόνου, συντομεύθηκε σε cyprium και cuprum. Μετά οι Άγγλοι το είπαν copper, οι Ισπανοί cobre, οι Γερμανοί kupfer, οι Γάλλοι cuivre και οι Σουηδοί koppar.
Ένα παραγωγικό και εμπορικό κέντρο στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η Κύπρος στην αρχαιότητα αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες πηγές χαλκού. Το μαρτυρούν λιγοστά αντικείμενα από αυτοφυή χαλκό της Χαλκολιθικής εποχής. Ωστόσο, η κύρια φάση της εξόρυξης και επεξεργασίας του αναπτύχθηκε κατά την ομώνυμη Εποχή του Χαλκού (2500-1000 π.Χ.). Στην περίοδο αυτή η Κύπρος εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα παραγωγικά και εμπορικά κέντρα της Ανατολικής Μεσογείου. Η μεγάλη συνεισφορά του νησιού στην εκμετάλλευση και διάθεση χαλκού διήρκεσε μέχρι την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 500 μ.Χ.
Στα αρχαιολογικά ευρήματα που επιβεβαιώνουν τα πιο πάνω ανήκουν αρχαίες στοές, τάλαντα χαλκού, κλίβανοι εκκαμίνευσης, εργαλεία, κεραμικά ακροφύσια, χάλκινα ειδώλια θεοτήτων κ.α. Αναπτύχθηκαν αστικά κέντρα, κάποια από τα οποία εξελίχθηκαν σε σημαντικά εμπορικά λιμάνια, όπως το Κίτιον, το Χαλά Σουλτάν Τεκκέ και η Έγκωμη.
Το σημαντικότερο, ωστόσο, στοιχείο για την έκταση της εξόρυξης και κατεργασίας των μεταλλευμάτων χαλκού στην αρχαιότητα είναι οι μέχρι και 100 σωροί σκουριών, που εντοπίσθηκαν στις λεγόμενες μαξιλαροειδείς λάβες του οφιολιθικού συμπλέγματος του Τροόδους (Εικ. 1). Οι σωροί περιλαμβάνουν περίπου 4 εκατομμύρια τόνους σκουριάς, που αποτελούν τα κατάλοιπα της επεξεργασίας 200.000 τόνων καθαρού χαλκού.
Κέντρο θεραπευτικής ιατρικής
Όλα τα πιο πάνω είναι λιγότερο ή περισσότερο γνωστά, τόσο στην επιστημονική κοινότητα, όσο και στο ευρύτερο κοινό. Φαντάζομαι, ωστόσο, ότι είναι πολύ λιγότεροι εκείνοι που γνωρίζουν πως στην αρχαιότητα η Κύπρος υπήρξε και σημαντικό κέντρο θεραπευτικής ιατρικής. Αυτό ξεκίνησε από τη διαπίστωση πως, εκτός από τούς ωραίους κρυστάλλους και τα χρώματα τους, κάποια ορυκτά έχουν και θεραπευτικές ιδιότητες. Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνου, Γ. (2005), αυτή η ανακάλυψη ενδεχόμενα να συνδέεται αρχικά με την χρήση των μεταλλικών αλάτων για επούλωση πληγών από ατυχήματα στα υπόγεια μεταλλεία της αρχαιότητας.
Η πρώτη γραπτή αναφορά για την εξάσκηση της ιατρικής επιστήμης στην Κύπρο βρίσκεται σε ορειχάλκινη πλάκα, που βρέθηκε στα ερείπια του αρχαίου Ιδαλίου (σημερινό Δάλι, 17 χλμ. νότια της Λευκωσίας) και τώρα στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Αναφέρεται στον τρόπο ανταμοιβής του γιατρού Ονάσιλου από το βασιλιά του Ιδαλίου Στασίκυπρο για την περίθαλψη των τραυματιών των πολέμων με τους Πέρσες και τους Φοίνικες τον 5ο αιώνα π.Χ. Είναι, επίσης, ενδιαφέρον ότι είναι γραμμένη στην Αρκαδοκυπριακή διάλεκτο, μία από τις διαλέκτους της αρχαίας ελληνικής, την οποία ομιλούσαν στην κεντρική Πελοπόννησο και στην Κύπρο.
Τα φάρμακα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν μεταλλικές ενώσεις του χαλκού, σιδήρου και ψευδαργύρου. Σε αυτή τη δημοσίευση θα περιοριστούμε σε ένα από αυτά, το χαλκανθές ή χάλκανθο, δηλ. το θειϊκό χαλκό (CuSO4·5H2O), κοινώς «γαλαζόπετρα». Ο Στράβων στα Γεωγραφικά του (28 μ.Χ.) γράφει για την κυπριακή πόλη της Ταμασσού, όπου «μέταλλά τε χαλκοῦ ἐστιν ἄφθονα… ἐν οἷς τό χαλκανθές γίνεται καί ὁ ἰός τοῦ χαλκοῦ, πρός τάς ἰατρικάς δυνάμεις χρήσιμα…».
Ο Διοσκουρίδης (1ος αιώνας μ.Χ.) αναφέρει ότι το χαλκανθές είναι ένα πηχτό διάλυμα που γίνεται από υγρά που διηθούνται μέσα από το έδαφος και πέφτουν σταγόνα-σταγόνα, για τούτο και όσοι εργάζονταν στα κυπριακά μεταλλεία το ονόμαζαν «σταλακτόν». Στις εικόνες 3-6 φαίνονται καθαρά οι διαδικασίες δημιουργίας του χαλκανθούς, ακριβώς έτσι όπως τις περιέγραψε ο Διοσκουρίδης. Οι φωτογραφίες πάρθηκαν σε στοά της Καμάριζας Λαυρίου (θέση Ιλάριον) από το φίλο Ηρακλή Κατσάρο, ένα ακούραστο ερευνητή της μεταλλευτικής Λαυρεωτικής.
Εξ άλλου στο σύγγραμμα του «Περί ύλης Ιατρικής», ο Διοσκουρίδης περιέγραψε τις θεραπευτικές ιδιότητες και την εξαιρετική ποιότητα των κυπριακών ορυκτών φαρμάκων, γεγονός που συνέβαλε στη μεγάλη ζήτηση τους. Είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί ότι, από τα 16 ορυκτά φάρμακα που περιγράφει, τα 14 προέρχονται από τα χαλκούχα κοιτάσματα της Κύπρου
. 
(Η δημιουργία του χαλκανθούς Φωτ.: Η. Κατσάρος)
Ο γιατρός Γαληνός, ένας από τους γνωστότερους γιατρούς της αρχαιότητας, ήρθε στην Κύπρο για να δει προσωπικά τον τρόπο της παρασκευής του στα μεταλλεία της. Πήρε μεγάλες ποσότητες προϊόντων του χαλκού για φαρμακευτικούς σκοπούς, ενώ στο έργο του «Περί της των απλών φαρμάκων κράσεως και δυνάμεως» περιγράφει το τρόπο συλλογής του ορυκτού.
Ο Ρωμαίος συγγραφέας Πλίνιος, στο έργο του «Naturalis», αναφέρεται λεπτομερώς στις θεραπευτικές ιδιότητες του κυπριακού χαλκάνθου: Όταν πίνεται συντελεί στην απόρριψη των σκουληκιών της κοιλιάς, καθαρίζει το στομάχι και, όταν στάζεται στα ρουθούνια, σταματά την αιμορραγία τους και καθαρίζει το κεφάλι. Σταματά, επίσης, το αίμα των αιμορροΐδων. Θεραπεύει τις αρρώστιες των ματιών και τα έλκη του στόματος. Καθαρίζει τις πληγές, ξεπρήζει τις αμυγδαλές, τοποθετούμενο πάνω σε έμπλαστρα ανακουφίζει από τους πόνους και, όταν χύνεται μέσα στ’ αυτιά, θεραπεύει τη βαρηκοΐα (σύνδεσμοςː www.polignosi.com).
Aes cyprium εναντίον COVID-19
Όπως προαναφέρθηκε, οι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν αναγνωρίσει το χαλκό, πριν από περισσότερο από 5.000 χρόνια, ως ζωτικής σημασίας για την υγεία. Εκτός από τα φάρμακα, από μέταλλα και κράματα μετάλλων, όπως το χαλκό, τον μπρούντζο, τον κασσίτερο, το σίδηρο, τον χάλυβα, τον ψευδάργυρο, τον ορείχαλκο, το μόλυβδο και πολύ σπάνια τα ευγενή μέταλλα (άργυρο, χρυσό), κατασκευάζονταν τα ιατρικά εργαλεία. Εξάλλου, για χιλιετίες, στην Ινδία οι άνθρωποι έπιναν από χάλκινα κύπελλα, ενώ στην Κύπρο, Ελλάδα, Τουρκία, κτλ. έφτιαχναν (και φτιάχνουν) τον καφέ τους σε χάλκινο μπρίκι. Αργότερα, ο χαλκός μας έφερε το νερό και το ηλεκτρικό ρεύμα στα σπίτια μας, ενώ αποτέλεσε και βασικό κατασκευαστικό υλικό σε κτίρια. Ωστόσο, στον 20ό αιώνα πολλές εφαρμογές του, όπως π.χ. τα χάλκινα πόμολα και κάγκελα, αντικαταστάθηκαν από φθηνότερα και κομψότερα υλικά (πλαστικά, γυαλί, αλουμίνιο και ανοξείδωτο χάλυβα). Οι κατασκευαστές και οι αρχιτέκτονες αγνόησαν, για κυρίως οικονομικούς λόγους, ότι ο χαλκός είναι ένα φυσικό, αδρανές και αντιμικροβιακό υλικό.
Οι ιδιότητες του χαλκού επανήλθαν στο προσκήνιο με τη θλιβερή περίπτωση του παγκόσμιου αγώνα κατά του κοροναϊού COVID-19, που θα προκαλέσει τον θάνατο σε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.
Αντιμικροβιακός χαλκός
Είναι γνωστή η δράση του αντιμικροβιακού χαλκού και η μείωση του φορτίου των μικροβίων και των ιών στις επιφάνειες του έως και 95%. Είναι σημαντικό ότι στις μελέτες, οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα, έχει αποδειχθεί ότι τα ιόντα του χαλκού δρουν αντιϊκά μειώνοντας και εξαφανίζοντας τα μολυσματικά στελέχη των αναπνευστικών ιών. Μελέτη που έγινε σε τρία αμερικανικά νοσοκομεία το 2015 (Michels H.T. et al.) κατέληξε στα εξής συμπεράσματα:
- Σε εργαστηριακές δοκιμές η μείωση των ζωντανών βακτηριδίων ήταν μεγαλύτερη από 99,9%,
- Στις κλινικές δοκιμές παρατηρήθηκε μείωση των βακτηριδίων κατά 83% στα αντικείμενα από κράμα χαλκού, σε σύγκριση με τις επιφάνειες που κατασκευάστηκαν από άλλα υλικά, και τέλος
- το ποσοστό μόλυνσης των ασθενών ήταν κατά 58% μικρότερο στις αίθουσες με επιφάνειες από χαλκό (χερούλια κρεβατιών, τραπεζάκια, πόμολα, κ.ά.) σε σύγκριση με τα δωμάτια άλλων ασθενών, όπου τα αντικείμενα ήταν κατασκευασμένα από κοινά υλικά.
Μετά την εμφάνιση του COVID-19 στο Wuhan της Κίνας μια ομάδα ειδικών (Neeltje van Doremalen et al., Απρίλης 2020) μελέτησε την σταθερότητα του σε διάφορες επιφάνειες και σε αερολύματα και δημοσίευσε τα αποτελέσματα της στο επιστημονικό περιοδικό The New England Journal of Medicine. Αναφορικά με τις επιφάνειες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι σε πλαστικό και χάλυβα ο ιός επιβιώνει έως και 72 ώρες (τρία εικοσιτετράωρα), ενώ στο χαρτόνι επιζεί μέχρι και 24 ώρες. Αντίθετα, στο χαλκό η επιβίωση του φθάνει το πολύ τις 4 ώρες.
(Νοσοκομειακό κρεβάτι με ατομικό τραπεζάκι και διάφορα «ταμπλό» επενδυμένα με λεπτό χαλκό – Φωτ. http://www.bedtechs.com/antimicrobial/products)
Εξάλλου, η Ισραηλινή εταιρεία Sonovia Ltd. ανέπτυξε μια καινοτόμα τεχνολογία και άρχισε την άμεση παραγωγή επαναχρησιμοποιούμενων υφαντουργικών μασκών. Η δωρεά πολλών χιλιάδων μασκών στους επαγγελματίες του τομέα της υγείας, οι οποίοι βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του αγώνα κατά του κοροναϊού, καθώς και σε ευάλωτους πολίτες, βρίσκεται σε εξέλιξη. Η τεχνολογία αυτή, με τη χρήση υπερηχητικών κυμάτων, εγχύνει αντιϊκά, αντι-μικροβιακά νανοσωματίδια ψευδαργύρου και οξειδίου του χαλκού σε υφάσματα για μάσκες προσώπου και
άλλα προστατευτικά προϊόντα (Εικ. 7-8). Η τεχνολογία μετατρέπει τα υφάσματα σε πολύ αποτελεσματικά εργαλεία, που μπλοκάρουν τα βακτηρίδια και τους μύκητες. Η μάσκα παραμένει ενεργή έως και για 100 πλύσεις στους 70°C.
Η ίδια εταιρεία, με τη χρήση της τεχνολογίας αυτής ασχολείται με την τελειοποίηση κλινοσκεπασμάτων, ιατρικών στολών και εσώρουχων ασθενών, τα οποία αποτελούν ένα σημαντικό μέσο μεταφοράς επικίνδυνων βακτηριδίων, που εκτιμάται ότι μολύνουν κάθε χρόνο 1,7 και 3,5 εκατομμύρια νοσηλευόμενους Αμερικανούς και Ευρωπαίους, αντίστοιχα. Τα βακτηρίδια με τα οποία μολύνονται οι νοσηλευόμενοι σε νοσοκομεία της Αμερικής προκαλούν 98.000 θανάτους ετησίως μόνο σε αυτή τη χώρα (B. Blum, 2019). Εξυπακούεται ότι ο αριθμός αυτός αναφέρεται στην προ-COVID 19 περίοδο.
Για να είμαστε πιο ασφαλείς.
Κάθε κράτος έχει τον δικό του τρόπο να μάχεται ενάντια στην υπό εξέλιξη πανδημία και να δημιουργεί τις στρατηγικές του μέσα στα πλαίσια της δικής του πραγματικότητας.
Βέβαια, είναι πολύ αργά για να αναχαιτίσουμε τελείως την εξάπλωση του COVID-19 τώρα, δεν είναι όμως πολύ νωρίς για να σκεφτούμε την επόμενη πανδημία. Τον πρώτο λόγο θα τον έχουν οι εξειδικευμένοι ιατροί (επιδημιολόγοι, μικροβιολόγοι, λοιμωξιολόγοι, κ.α.). Αλλά και οι επί μέρους βιομηχανίες, που σχετίζονται με το περιβάλλον, την ανάπτυξη και την υγεία θα έχουν το ρόλο τους.
Ενόψει, λοιπόν, ενός μέλλοντος με πανδημίες, θα πρέπει, εκτός πολλών άλλων πρωτοβουλιών, να ξανασκεφθούμε τη χρήση του χαλκού στην υγειονομική περίθαλψη, στα μέσα κυκλοφορίας, στα στέκια φαγητού και στα κέντρα διασκέδασης, ακόμη και στα σπίτια μας. Με αυτή την έννοια, οι βιομηχανίες χαλκού και οι ειδικοί επιστήμονες κάθε χώρας οφείλουν να συμμετάσχουν σε αυτή την προσπάθεια και να συνεισφέρουν, με την τεχνογνωσία και την περαιτέρω έρευνα, ώστε στις επόμενες πανδημίες να υπάρχουν τα κατάλληλα εργαλεία, είτε στα χέρια των γιατρών ή στην καθημερινή μας ζωή, έτσι ώστε το μήνυμα «Μείνετε σπίτι, μείνετε ασφαλείς» να είναι μια κακιά ανάμνηση.
Θα χρειαστούμε ένα αναβαθμισμένο έλεγχο και ισχυρό περιορισμό των λοιμώξεων χρησιμοποιώντας π.χ. ιατρικό εξοπλισμό και λοιπές εφαρμογές από αντιμικροβιακό χαλκό. Ανάμεσα στα αντικείμενα που μπορούν να αντικατασταθούν ή να καλυφθούν με επίστρωμα χαλκού στα νοσοκομεία και τις κλινικές είναι π.χ. τα χερούλια κρεβατιών, τα ατομικά τραπεζάκια, τα τραπέζια της καντίνας, οι συγκρατητήρες ορού, οι διακόπτες των φώτων, οι χειρολαβές πορτών και παραθύρων, τα στηθοσκόπια και τα πληκτρολόγια υπολογιστών. Σε μονάδες εντατικής θεραπείας αυτά θα πρέπει να θεωρηθούν εντελώς απαραίτητα.
Τα αντικείμενα αυτά είναι επενδυμένα μόνο με 12 μικρόμετρα (microns) χαλκού, που είναι αρκετά για να διατηρήσει το μέταλλο αυτό την ικανότητα καταπολέμησης των βακτηριδίων που επικάθονται σε αυτό. Σύμφωνα με μία από τις εταιρείες που κατασκευάζει τέτοια προϊόντα, η Bed Techs, οι επιφάνειες αυτές με χαλκό (Εικ. 9-10) μπορούν να σκοτώσουν περισσότερο από 99,9% των βακτηριδίων του ανθεκτικού στη μεθικιλλίνη χρυσίζοντος σταφυλόκοκκου, των ανθεκτικών στην βανκομυκίνη εντερόκοκκων, του αεριογόνου εντεροβακτηρίδιου και της αεριογόνου ψευδομονάδας εντός 2 ωρών, ενώ συνεχίζει να σκοτώνει το 99% των βακτηριδίων ακόμα και μετά από επαναλαμβανόμενη μόλυνση.
Φαντάζομαι ότι οι επόμενες έρευνες όλων των αντίστοιχων εταιρειών ανά τον κόσμο θα αφορούν, εκτός πολλών άλλων θεμάτων, και την χρήση του χαλκού στην καταπολέμηση του νέου ιού COVID-19, που, όπως φαίνεται, ήρθε για να μείνει.
Εκτός όμως από τα νοσοκομεία, είναι και μερικά απλά πράγματα που θα μπορούσαν να ξαναμπούν στα σπίτια μας, όπως τα πόμολα στις πόρτες και τα παράθυρα μας, τα εξωτερικά κουδούνια, οι διακόπτες των φώτων και άλλα κοινόχρηστα αντικείμενα με ένα επίστρωμα χαλκού ή ενός νέου κράματος, στο οποίο πιθανά θα μας οδηγήσει η περαιτέρω έρευνα, και που ενδεχόμενα θα εξελιχθεί στο μεγάλο “φονιά” του COVID-19 ή του επόμενου κοροναϊού, σε συνδυασμό βέβαια με τα απαραίτητα νέα φάρμακα και εμβόλια.
(Αυτοφυής χαλκός, Φωτ. https://el.wikipedia.org/)
[ΠΗΓΗ: oryktosploutos.net/, του Δ. Κ. Κωνσταντινίδη, Δρα Οικονομικής Γεωλογίας, 26/4/2020]