Οι σεισμοί, τα γρανάζια, το ουράνιο τόξο οι αυτόματες μηχανές και τα ρομπότ…
Θυμάμαι έναν συμπαθή υπεύθυνο μιας ραδιοφωνικής από τηλεφώνου συνεντεύξεως προ καιρού, ο oποίος σε κάποια στιγμή εξανέστη: «Μα καλά, εσείς δεν είσθε υπερήφανος για τα επιτεύγματα των Αρχαίων Ελλήνων . Όχι, τόλμησα να απαντήσω.Πως μπορεί κανείς να είναι περήφανος για κάτι στο οποίο δεν έχει συνεργήσει. Είμαστε ωστόσο πολύ τυχεροί επειδή ζούμε στους ίδιους τόπους μ’ εκείνους, και επειδή μιλάμε τη συνέχεια τα γλώσσας που μιλούσαν εκείνοι.
Πάντως, τώρα με τα 2.400 χρόνια απ’ τη γέννηση του γίγαντα απ’ τα Στάγειρα, μου φάνηκε ότι οι περισσότεροι συμπολίτες μας (και τα περισσότερα MMEίσως) δεν έδειξαν τόσο ενδιαφέρον για τις σημαντικές παγκόσμιες επιστημονικές εκδηλώσεις που οργανώνονται αυτόν τον καιρό στη χώρα μας, όσο έδειξαν υπερηφάνεια για τις ενδείξεις ενός πιθανού κενοταφίου…
Κι είναι κρίμα, διότι ο Αριστοτέλης (ο οποίος εκτιμούσε όλεςτιςχαρές του βίου) μας είχε διαβεβαιώσει ότι την «πιο ηδονική ευχαρίστηση μας την δίνει η σοφία» (Ηθικά Νικομάχεια 1177α, 2), δηλαδή (αν μου επιτρέπεται) μας λέει κάτι σχεδόν ανάλογο με τον πατριάρχη του Ωφελιμισμού J. Mill: «η Ποίηση συμβάλλει περισσότερο στην ευδαιμονία μας απ’ ό,τι η κατανάλωση χαβιαριού». Μόνο που δεν γίνεται να τους πιστέψουμε επειδή απλώς το είπαν, αλλά χρειάζεται βιωματική εμπειρία – δηλαδή συμμετοχή και αυτενέργεια, τα οποία μερικοί κακεντρεχείς λένε πως τάχα είναι ουσιώδη εν ανεπάρκεια…
Για να τσιμπήσομε λοιπόν το αριστοτελικό δόλωμα της ηδονής μέσω ττης σοφίας, οι οργανωτές του πρόσφατου παγκόσμιου Συνεδρίου της Θεσσαλονίκης (το Διεπιστημονικό Κέντρο Αριστοτελικών Μελετών, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου) οργάνωσαν μιαν ανοιχτή εκδήλωση (στα ελληνικά, ειδικώς για τους πολίτεςτης Θεσσαλονίκης), με θέμα «Αριστοτέλης και (θετικές) Επιστήμες – στην οποία εισαγωγικά αναφέρθηκα σε μερικές γνωστές επιστημονικές θέσεις του Σταγειρίτη, οι οποίες πιθανώς να «αρέσουν»στους συγχρόνους μας. Και είπα να τις επαναλάβω και εδώ, για όποιους τυχόν δεν έτυχε να τις έχουν διαβάσει ως τώρα.
Κοιτάξτε πρώτα τον γνωστό πίνακα του «ενήμερου» Ραφαήλ: Ο Πλάτων με τις μεγαλοφυείς του ιδέες δείχνει τον ουρανό, ενώ ο Αριστοτέλης τείνει το χέρι του οριζόντια, υπαινισσόμενος το ισόρροπο ενδιαφέρον του και για τα ουράνια και για τα γήινα φαινόμενα με προτεραιότητα όμως γι’ αυτά τα τελευταία, αφού έχει στραμμένη την παλάμη του προς τα κάτω. Και πράγματι, ο Αριστοτέλη διερευνά και τον αντικειμενικό Κόσμο και τον Άνθρωπο– χωρίς όμως καμιάν αναφορά στη Μυθολογία, η οποία μέχρι τότε συνιστούσε νόμιμη ερμηνευτική των πραγμάτων μέθοδο. Τώρα, βασικό όργανο είναι η επιστημονική μέθοδος: «Η επιστήμη καταρτίζεται απ’ τη γνώση την αναφερόμενη στις αρχές ή τα αίτια. Πριν απ’ όλα, χρέος μας είναι να ξεκαθαρίσομε τα ζητήματα που αναφέρονται στιςαρχές» (Φυσ. 184α, 1 κ.ε.). Πριν δε απ’ την παράθεση των δικών του ερμηνειών, αναφέρεται πάντοτε στις γνώμες των αρχαιοτέρων (σχολιάζοντας, απορρίπτοντας ή υιοθετώντας τες). Τέλος, μπροστά στην τραγικότητα της τεράστιας άγνοιάςμας, τολμά να νομιμοποιεί και την διανοητική απόδειξη του απλός «εφικτού»μιας ερμηνείας (Μετεωρ. 344α, 5) –ανοίγοντας έτσι την πόρτα και για αναπόφευκτα σφάλματα.
Ωστόσο, ιδού ένα πάρα πολύ μικρό δείγμα επιστημονικών επιτυχιών του Αριστοτέλουε, όχι μόνον ως προς την Μέθοδο, αλλά (προσεγγιστικώς έστω) και ως προς το αποτέλεσμα.
Και πρώτα στη γνώση της άβιας Ύλης:
Όταν, με τα πενιχρότατα μέσα της εποχής εκείνης, προσπαθούσε ν’ ανακαλύψει τα αίτια των σεισμών, κατέληξε τουλάχιστον να διακρίνει (αμυδρώς έστω) τα «διατμητικά» κύματα της παραμόρφωσης του φλοιού της Γης, απ’ τα κύματα «πιέσεως» τα οποία όπως ξέρομε προηγούνται κάθε σεισμού. Προβάλλει λοιπόν το σωματικό ανάλογον (ρίγος και σφυγμός), και λέει: «Τον μεν των σεισμών οίον τρόμον είναι, τον δ’ οίον σφυγμόν», (Μετεωρ. 366α, 18).
Καθώς ο Κόσμος του Αριστοτέλους είναι καμωμένος από ύλην, εύλογο είναι το ενδιαφέρον του για την γένεση των στερεών σωμάτων. Τόσο πολύ, ώστε να συντάξει ειδικό κεφάλαιο «Αντοχής των Υλικών» (θα το λέγαμε σήμερα), στο οποίο, με πάθος για τη λεπτομέρεια, προσφέρει ειδικήν ορολογία για τις ιδιότητες παραμόρφωσης και θραύσης στερεών σωμάτων, μαζί με ακριβέστατεςπεριγραφές μηχανικής συμπεριφοράς για δεκαέξι περιπτώσει, όπως : Πηκτόν, καμπτόν, κατακτόν, πλαστόν, ελκτόν, τμητόν, γλίσχρον κ.ά. (Μετεωρ. 385α, 11). Άλλη μία ένδειξη ότι ο Σταγειρίτης ήταν ανοικτός προς την Τεχνολογία.
Το εντυπωσιακό ουράνιο τόξο (η «ίρις») θα είναι άλλη μία επιστημονική πρόκληση για τον Αριστοτέλη. Με τις ατελείς ακόμη αντιλήψεις τηςγεωμετρικής Οπτικής της εποχής (και χωρίς σαφή αντίληψη για το φαινόμενο της διάθλασης του φωτός), θα αγωνισθεί σε πλήθος σελίδων μέσα στα Μετεωρολογικά του (371 έως 374), προκειμένου να προσφέρει μια φυσική εξήγηση και σ’ αυτό το εντυπωσιακό ουράνιο φαινόμενο. Θα αποδείξει γιατί είναι ημικύκλιο, θα εξηγήσει τις ανακλάσεις του ηλιακού φωτός πάνω στην «ψεκάδα» (όπως σε καθρεφτάκια), θα αναλύσει τη χρωματική σύνθεση – καθώς και την αντίστροφη διαδοχή χρωμάτων στο διπλό ουράνιο τόξο. Δεν θα καταφέρει όμως, φευ, να ερμηνεύσει την εμφάνιση αυτού του διπλού τόξου.
Υποστηρίζεται ότι ολόκληρη η εξέλιξη των οδοντωτών τροχών και των ελικοειδών αξόνων που χρησιμοποιήθηκαν στην Ελληνιστική Τεχνολογία (απ’ τον Αρχιμήδη έως τον Ηρωνα τον Αλεξανδρέα) στηρίχθηκε στην αριστοτελική περιγραφή περί της περιστροφής σειράς«κυκλικών δίσκων εν επαφή», όταν περιστρέψομε έναν μόνον απ’ αυτούς του ςδίσκους (Μηχ. Προβλ. 848α): Η τριβή της επαφήςτους πραγματώνεται από μεγάλο πλήθος«δοντάκια»της αδρομέρειας των περιφερειών των δίσκων – γεγονός που οδήγησε στο υστερότερο τεχνητό κόψιμο μεγαλύτερων δοντιών στα γρανάζια.
Ιδού λοιπόν άλλη μια τεχνολογική ροπή του Σταγειρίτη.
Δεν τολμώ να επεκταθώ εδώ σε ανάλογα μικρή δειγματοληψία απ’ τις επιστημονικές επιτυχίες του Αριστοτέλουςστις Επιστήμες των εμβίων. Άλλωστε η αποφασιστική συμβολή του Σταγειρίτη στην επιστήμη της Βοτανικής και της Ζωολογίας είναι πολύ γνωστότερη. Ωστόσο, μόνον ένα τόλμημά του στο πλαίσιο των Επιστημών του Ανθρώπου θα πάρω το θάρρος εδώ να υπογραμμίσω: Με τον συνδυασμό των εργασιών «Περί Ενυπνίων» και «Περί της καθ’ ύπνον Μαντικής», θα δώσει ερμηνείαν των ονείρων αρκετά κοντινή με τις απόψεις της σύγχρονης Ψυχολογίας– και, το σπουδαιότερο, θα ‘πει: «Αφαιρεθείσης δε της από του θεού αιτίας […], υπέρ την ημετέραν είναι δοκεί σύνεσιν ευρείν την αρχήν» (ΠΚΥΜ, 492b, 21). Ετόλμησε να εφαρμόσει και εδώ τις ίδιες ερμηνευτικές Αρχές που χρησιμοποίησε και για όλες τις άλλες Επιστήμες.
Ένα τέτοιο μικρό υπομνηστικό σημείωμα πρέπει ωστόσο να τελειώσει με την ηθική μεγαλοσύνη του ανδρός, του οποίου εορτάζεται αυτή η επέτειος. Έτσι, θέλω πρώτα να τονίσω ότι για να μελετήσει το «τμητόν» του ξύλου ή το «πιλητόν» του μπρούντζου, ο Αριστοτέλης καταδέχθηκε να σκύψει πάνω στη δουλειά του ξυλουργού και του χαλκουργού αντί για τη γνωστή σνομπαρία του Ξενοφώντος εναντίον τους. Κι ακόμη, βλέποντας τις επερχόμενες τεχνολογικές εξελίξεις, θα ‘πει εκείνο το προφητικό (Πολιτικά, 1253b, 34): «Εάν τα μηχανήματα επιτελούσαν το έργο τους διατασσόμενα [αυτόματα] ή αισθανόμενα [ρομπότ], τότε δεν θα είχαν οι δεσπότες ανάγκη από δούλους . Μια τεχνοαπελευθερωτική ουτοπία, 1.800 χρόνια πριν απ’ τον Campanella..

[ΠΗΓΗ: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΚΥΡ_ΤΕΧΝΕΣ, του Θεοδόση Π. Τάσιου, ομότιμου καθηγητή ΕΜΠ, 26/06/2016]